رسانه بهمن، گروه امنیت ملی و سیاست خارجی - سمیرا کریمشاهی: مرکز تحقیقات استراتژیک خاورمیانه (ORSAM) ترکیه در مقاله‌ای که به قلم ویجدان یامان، عضو بخش انرژی این مرکز نگارش شده به وضعیت ذخایر نفتی ایران، بازار فروش، تاثیر تحریم و پیش بینی ایران در پسا تحریم پرداخته است.
در ابتدا با توجه آماری که توسط سازمان اوپک منتشر شده ذکر می‌کند که ایران در سال2020 ، 17 درصد از ذخایر اثبات شده نفت کشورهای اوپک و 13 درصد از ذخایر اثبات شده نفت جهان را در اختیار داشته و از این نظر در بین کشورهای اوپک در جایگاه سوم قرار دارد. سپس عنوان می‌شود که نسبت تولید و فروش نفت ایران با میزان ذخایر بالای آن تناسبی ندارد که بخش مهم آن مربوط به ساز و کار تحریمی است.
تحریم‌های قبل از توافق هسته‌ای برجام و سپس خروج آمریکا و اعمال تحریم جدید در 2018، نقش ایران را در بازار جهانی نفت کاهش داده است. بر اساس داده‌های اوپک، قبل از تحریم‌ها، ایران بین سال‌های 2000 تا 2017 به طور متوسط 3.7 میلیون بشکه در روز نفت خام تولید می‌کرد. وقتی داده‌های این بازه زمانی با داده‌های نفت خام تولیدی ایران در سال 2019 مقایسه کنیم، مشاهده می‌شود که تفاوت عرضه در بازار جهانی نفت وجود دارد. که باعث شده کشورهای مختلف تولیدکننده نفت وارد عمل شوند تا بر سر پر کردن خلأ ایران رقابت کنند.
وضعیت تنوع سبد صادراتی ایران
انواع نفت خام تولیدی ایران را می توان به نفت خام ترش، سبک و متوسط تقسیم کرد. ایران اساساً هشت نوع مختلف نفت صادر می کند. چین، هند و کره جنوبی بزرگترین خریداران نفت خام ایران هستند. ایران تا قبل از 2018 تنوع مقصد صادراتی بهتری داشت. پنج کشور از 10 کشور برتری که ایران به آنها نفت خام صادر می‌کند در بازار آسیا هستند. و حتی از جانب غرب ترکیه و کشورهای جنوبی اروپا در این سبد مشاهده می‌شدند. اما اکنون به نظر می‌رسد چین مهم‌ترین مرجع صادراتی نفت ایران باشد.
(تصویر: روند کاهش تنوع مقاصد صادراتی نفت ایران از 2017 تا 2021)
اما ایران در میان فروشندگان نفت به چین جایگاه آخر را دارد. عربستان سعودی اولین بازار نفتی مورد نظر چین است. عراق پس از عربستان سعودی در افزایش سهم صادرات نفت در رتبه دوم قرار دارد. امارات و کویت در منطقه و آمریکا، روسیه و برزیل به عنوان تولیدکنندگان جهانی نفت سهم خود را در بازار نفت چین افزایش داده اند.
(تصویر: بزرگترین فروشندگان نفت به چین از 2017 تا 2021)
هند پس از چین بزرگترین خریدار نفت خام ایران است. هند جایگاه مهمی در بازار نفت آسیا دارد. هندی‌ها بخش اعظم نفت خام وارداتی را پالایش و از آن در تولید گازوئیل استفاده می‌کنند. نفت خام ایران ویژگی‌های مورد نیاز هند را دارد. با این حال، از ماه می 2018، پس از تحریم‌های اعمال شده علیه ایران، ارزیابی شد که ایالات متحده آمریکا، عراق، قزاقستان، امارات و ونزوئلا نفوذ خود را در بازار نفت هند افزایش دادند که آمریکا و عراق بیشترین افزایش سهم را در بین این کشورها داشتند.
تغییر در بازار فروش نفت با احتمال لغو تحریم‌های ایران
در صورت لغو تحریم ها، چین محتمل‌ترین گزینه‌ای است افزایش تقاضای نفت ایران را خواهد داشت. همچنین ویژگی و مزیت‌های نفت ایران به گونه‌ای است که می‌تواند کسب سهم در بازارهای نفتی آسیایی را برای آن تسهیل کند. در صورت وقوع این وضعیت(افزایش صادرات نفت ایران به چین) پیش‌بینی می‌شود که عربستان سعودی، عراق و برزیل به ترتیب سهم خود را در بازار نفت چین کاهش دهند.
با پیشرفت‌های سیاسی انجام شده برای فعال‌سازی مجدد برجام، مشاهده می‌شود که اکثر شرکت‌های پالایشگاه دولتی هند، خرید خود از تولیدکنندگان مختلف نفت را کاهش داده‌اند تا سهم لازم را برای نفت خام ایران تخصیص دهند. نفت ایران برای مقاصد پالایشی که در هند استفاده می‌شود نسبت به انواع مشابه خود دارای مزیت نزد شرکت‌های هندی است. با سرانجام رسیدن مذاکرات، ایران صادرات نفت خود به هند را افزایش خواهد داد. در صورت وقوع این وضعیت، پیش بینی می شود که سهم سایر کشورهای تولیدکننده به ویژه آمریکا و عراق در بازار نفت هند کاهش یابد.
وضعیت تجارت کره جنوبی با ایران برای نفت خام و فرآورده‌های نفتی پیچیده‌تر است. کره جنوبی سومین خریدار بزرگ نفت ایران در بازار جهانی نفت است. با اینکه در جایگاه خریدار است اما با ایران مشکلات سیاسی دارد. آخرین نمونه از آن زمانی پدیدار شد که نیروهای ایرانی کشتی متعلق به کره جنوبی را در تنگه هرمز توقیف کردند. ایران نتوانسته درآمدی را که از فروش نفت و فرآورده‌های نفتی به کره جنوبی به دست آورده را وصول کند. به این دلایل می توان تصور کرد که کره جنوبی در مقایسه با کشورهایی مانند هند و چین بلافاصله تقاضای نفت خام ایران را نخواهد داشت. ممکن است با منتظر ماندن برای پایان تحریم ها در سیستم مالی و پرداخت‌ها، دوباره تقاضای نفت خام ایران صورت بگیرد. از ماه می 2018، مشاهده شده که نفت صادراتی آمریکا، برزیل، مکزیک، قزاقستان، عربستان سعودی و عراق به کره جنوبی افزایش یافته است.
ترکیه و ایتالیا مقاصد احتمالی بعدی هستند که بار دیگر به لیست خریداران نفت ایران بازگردند و شاهد حضور غیر مستقیم نفت ایران در بازارهای اروپای مرکزی باشیم.
نتیجه‌گیری
در صورت توافق و لغو تحریم‌ها، ایران می‌تواند سطح تولید و صادرات نفت خام قبل از تحریم را باز یابد و سهم خود را در بازار جهانی نفت به دست آورد. بازگشت ایران به سطح تولید نفت قبل از تحریم باعث ایجاد یک سری تغییرات در بازار جهانی نفت خواهد شد. تصور می شود که وضعیت جدید احتمالی بر قیمت نفت و سهمیه تولید اوپک فشار وارد کند. کشورهایی که با خلاء نفت خام ایران در دوره تحریم‌ها سهم خود را در بازار جهانی نفت افزایش داده‌اند نیز مستقیماً از این وضعیت متاثر خواهند شد. که طبق پیش‌بینی عربستان سعودی، عراق و امارات با بیشترین میزان کاهش مواجه می‌َشوند.
البته نیاز است که ایران سیاست‌های فروش متفاوتی در مقایسه با همتایان در پیش بگیرد، به دنبال کشف مقاصد جدید صادراتی باشد و همچنین با افزایش ظرفیت های پالایشی، فرصت‌های خود در بازار صادرات افزایش و جایگاهش در بازار نفت را ارتقا دهد.
