وضعیت شاخص های کلان اقتصاد ایران

به گزارش رسانه تحلیلی تصویری بهمن به نقل از فرهیختگان، با شروع اولین التهابات ارزی و افزایش چشمگیر قیمت کالا و خدمات در روزهای پایانی سال ۹۶ و اوایل سال ۹۷، گلایه و شکایت‌ها نسبت به وضعیت بد شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی بین اغلب شهروندان در مسافرت، تاکسی، مترو، شب‌نشینی و... بیشتر شده است. پرواضح است با افزایش قیمت کالاها و خدمات، دغدغه تامین هزینه‌های معیشتی برای بسیاری از مردم ایران بیشتر شود؛ اما به نظر می‌رسد سخن از وضعیت بد، بر همه ابعاد زندگی ایرانیان همچون شیوه زیست، معیشت، اشتغال، تعاملات و تقریبا اغلب عرصه‌های زندگی سایه افکنده است. این وضعیت موجب شده به‌لحاظ ادراکی، برخی ایرانیان و حتی آنهایی که در وضعیت مالی و معیشتی خوبی نیز به سر می‌برند، خود را بدبخت‌ترین انسان‌های روی زمین تصور کنند. باز هم تاکید می‌شود گرچه نمی‌توان تبعات منفی افزایش تورم و کاهش ارزش پول ملی در سال‌های اخیر را انکار کرد، اما گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد شاخص اقتصادی، علمی و اجتماعی ایران در مقایسه با حدود ۲۰۰ کشور، نه‌تنها آخرین و بدترین رتبه را ندارد بلکه در اغلب شاخص‌های اقتصادی رتبه ایران بین ۵۰ تا ۷۰ است. تصور کنید از ۷۰ کشوری وضعیت بدتری داریم که اغلب آنها صاحب‌نام در اقتصاد و صنعت و خدمات هستند و مهم‌تر از آن، هیچ‌کدام از آنها طی ۵۰ سال اخیر تحریم نبوده‌اند. همچنین ایران بین ۱۰۰ کشور اول فقیر قرار ندارد. در شاخص‌های علمی رتبه ایران ۱۶ جهان است. در شاخص جهانی مبارزه با گرسنگی، ایران رتبه ۳۵ را دارد.

ایران بین ۱۰۰ کشور فقیر نیست

سایت «NaijaQuest» که اطلاعات کلی و عمومی دست‌اول را در سراسر جهان به کاربرانش ارائه می‌دهد، در سال۲۰۱۹ گزارشی از ۱۰۰کشور فقیر جهان ارائه کرد که سری دوم این گزارش مربوط به سال جاری است. این فهرست به‌روزشده‌ ۱۰۰کشور فقیر جهان در این لحظه است. این رتبه‌بندی برمبنای تولید ناخالص داخلی (GPD) و برابری قدرت خرید (PPP) برای هر نفر در هریک از این کشورهاست. درواقع امروزه در بعضی از فقیرترین کشورها در جهان، افراد ثروتمندی وجود دارند که می‌توان آنها را میلیاردر تلقی کرد، اما در عوض جمعیت آنهایی که در فقر زندگی می‌کنند بسیار بیشتر از جمعیت اغنیا در آن کشورهاست. اگرچه تعریف‌کردن فقر آسان نیست، اما اقتصاددانان استانداردهایی مبتنی‌بر محل زندگی، میزان درآمد و زمان برای تعیین اینکه یک فرد حقیقتا فقیر است یا نه، تعیین کرده‌اند. برای تحقق این امر یک آستانه درآمدی تعیین و افراد با درآمد پایین‌تر از آن فقیر تلقی می‌شوند.

طبق گزارش NaijaQuest ، ۱۷کشور از ۲۰کشور اول این فهرست را کشورهای آفریقایی تشکیل می‌دهند. همچنین هجدهمین کشور این لیست، کشور جنگ‌زده یمن است که طی سال‌های اخیر ازسوی عربستان‌سعودی و هم‌پیمانانش مورد تجاوز قرار گرفته است. براساس این گزارش، کشورهای بوروندی، جمهوری آفریقای مرکزی، جمهوری دموکراتیک کنگو، اریتره، نیجر، مالاوی، موزامبیک، لیبریا، سودان‌جنوبی و سیرالئون ۱۰کشوری هستند که بالاترین نرخ فقر را دارند.

در رده‌بندی NaijaQuest به اسامی جالب‌توجهی برمی‌خوریم. مثلا تاجیکستان در رتبه۳۵ قرار دارد، قرقیزستان۴۲، بنگلادش۴۸، پاکستان۵۳، ویتنام۶۳، هند۶۷، ازبکستان۷۱، مراکش۷۳، لیبی۷۴، فیلیپین۷۵، اردن۷۶، اوکراین۷۸، ارمنستان۸۰، گرجستان۸۶، تونس۸۸، آفریقای‌جنوبی۹۰، اندونزی۹۳، مصر۹۴، مغولستان۹۶، پرو۹۸، لبنان۹۹ و کلمبیا رتبه۱۰۰ را به‌خود اختصاص داده‌اند. طبق گزارش NaijaQuest ایران بین ۱۰۰کشور اول از لحاظ درجه‌بندی بیشترین فقر قرار ندارد و وضعیت بهتری نسبت به این ۱۰۰کشور دارد. لازم به ذکر است اینکه نام ایران در لیست فوق نیامده دلیلی بر عدم شناخت یا عدم دسترسی به داده‌های آماری کشورمان ندارد، چراکه در گزارش۲۰۱۹ این مرکز مطالعاتی، ایران رتبه۹۴ را به‌خود اختصاص داده بود. گزارش NaijaQuest نشان می‌دهد به‌واسطه شیوع کرونا، برخی کشورهای بالای رتبه۱۰۰ به پایین‌تر سقوط کرده و جای کشورهایی همچون ایران را گرفته‌اند و کشورمان به جهاتی وضعیت بهتری نسبت به این کشورها دارد که در لیست ۱۰۰تای اول نام آن دیده نمی‌شود.

رتبه ۳۵ در مبارزه با گرسنگی

موسسه تحقیقات بین‌المللی سیاستگذاری غذا (IFPRI) در واشنگتن با همکاری سازمان غیرانتفاعی آلمانی «کمک گرسنگی جهان» (Welthungerhilfe) و سازمان غیردولتی ایرلندی «نگرانی سراسر جهان» (Concern Worldwide) از سال ۲۰۰۶ گزارشی تحت‌عنوان شاخص جهانی گرسنگی (Global Hunger Index) منتشر می‌کنند که نمرات این شاخص جهانی براساس چهار شاخص سوء‌تغذیه، کم‌وزنی کودکان، کوتاه‌قدی کودکان و مرگ‌ومیر کودکان زیر پنج‌سال تدوین شده است. این گزارش وضعیت گرسنگی را در نقاط مختلف جهان را ارزیابی می‌کند و بینش‌هایی را درباره عوامل ایجادکننده گرسنگی ارائه می‌دهد و درجه موفقیت و ناکامی کشورها را در کاهش گرسنگی برجسته می‌سازد. در گزارش شاخص گرسنگی جهانی سال ۲۰۲۱، وضعیت آمریکا، کانادا، استرالیا، ژاپن، کره‌جنوبی و کشورهای اروپای‌غربی محاسبه نشده است. این شاخص که در سال‌جاری میلادی برای ۱۲۸ کشور جهان ازجمله ایران محاسبه‌شده و آن‌طور که در گزارش قید شده، قرار بوده این داده برای ۱۳۵ کشور ارزیابی شود، اما نبود داده‌های آماری آنها را مجبور به مقایسه ۱۲۸ کشور کرده است. بررسی‌های IFPRI نشان می‌دهد کشورمان در این شاخص با نمره کل ۷/۷ در رتبه ۳۵ جهان بین ۱۲۸ کشور قرار دارد. البته در گزارش ۲۰۱۹ این سازمان بین‌المللی، امتیاز ایران ۷.۹ و رتبه کشورمان ۳۱ بوده است. بلاروس، بوسنی‌وهرزگوین، برزیل، شیلی و چین در رتبه‌های اول تا پنجم قرار گرفته‌اند. در این رتبه‌بندی، ترکیه در رتبه ۱۷، روسیه ۲۶، عربستان‌سعودی ۲۹، جمهوری‌آذربایجان ۳۳، اردن ۳۸، لبنان ۴۸، تایلند ۵۴، عمان ۵۶، مصر ۵۷، مالزی ۶۰، پاکستان ۹۵، کره‌شمالی ۹۷، هند ۱۰۳، افغانستان ۱۰۵، سودان‌جنوبی ۱۲۶، سوریه ۱۲۷ و سومالی در رتبه ۱۲۸ قرار دارند.

قدرت خرید بهتر از ۹۷ کشور

براساس اطلاعات صندوق بین‌المللی پول، درآمد سرانه کشورها براساس دو روش قابل بحث و مقایسه است؛ اولی سرانه تولید ناخالص داخلی است که ارزش کل بازار برای تمامی کالاها و خدمات یک کشور در یک بازه زمانی مشخص تقسیم بر جمعیت آن کشور می‌شود و دومی نیز سرانه تولید ناخالص داخلی برحسب برابری قدرت خرید (Purchasing Power Parity) یا به‌طور خلاصه «ppp» است. براساس این شاخص، اگر یک همبرگر در لندن ۲پوند و در نیویورک ۴دلار فروخته می‌شود، این به‌معنی یک نرخ ارز PPP یک پوند به دو دلار است. در مثال دیگری اگر اقتصاد چین و آمریکا را در نظر بگیرید، با ۱.۶۶دلار می‌توان در چین یک قرص نان خرید اما همان نان در آمریکا ۲.۳۹دلار قیمت دارد. درواقع اگر فقط نان را در نظر بگیریم، قدرت خرید فردی که در چین ۱۶دلار در ماه درآمد دارد، معادل قدرت خرید فردی است که در آمریکا ۲۳دلار در ماه درآمد دارد. در این زمینه بررسی صندوق بین‌المللی پول، سرانه تولید ناخالص داخلی ایران به روش PPP در سال۲۰۲۱ معادل ۱۳هزار و ۹۹۳دلار بوده که این میزان قدرت خرید ایرانی‌ها را در رتبه۹۷ جهان قرار می‌دهد. به‌عبارت دیگر، اگر شهروندان کشورهای مختلف به‌ترتیب ثروتمندترین در یک صف حراج یک کالا بایستند، ایرانی‌ها نودوهفتمین نفر به‌لحاظ توانایی خرید خواهند بود. بنابراین اگرچه درآمد ایرانی‌ها نسبتا پایین است، اما قدرت خرید ایرانی‌ها در مقایسه با ۱۹۷کشور بررسی شده، از ۱۰۰کشور بهتر است. برخی از کشورهای مشهوری که رتبه بدتر نسبت به ایران دارند عبارتند از: مصر در رتبه۱۰۱، اندونزی۱۰۳، الجزایر۱۱۱، اکوادور۱۱۳، اردن۱۱۴، تونس۱۱۶، عراق۱۱۷، فیلیپین۱۲۳، ازبکستان۱۲۵، مراکش۱۲۷، هند۱۲۸، پاکستان۱۴۲ و تاجیکستان در رتبه۱۵۶.

رتبه ۷۰ در شاخص توسعه انسانی

شاخص توسعه انسانی در سال ١٩٩٠ به‌عنوان مقیاس جدیدی از توسعه و اندازه‌گیری آن برای جوامع از سوی دفتر برنامه توسعه سازمان‌ملل متحد درنظر گرفته شد. این شاخص مبتنی‌بر این ایده اساسی است که لازمه دستیابی به زندگی بهتر، علاوه‌بر داشتن درآمد بالاتر، پرورش و بسط استعدادها و ظرفیت‌های انسانی است. این شاخص درصدد اندازه‌گیری متوسط دستیابی یک کشور در سه بعد توسعه انسانی است. این ابعاد عبارتند از: زندگی طولانی توام با سلامتی، دانش، استاندارد زندگی. زندگی طولانی توام با سلامتی با معیار امید به زندگی در بدو تولد، دانش به‌وسیله ترکیبی از میزان سواد بزرگسالان و نسبت ثبت‌نام خالص ترکیبی در آموزش ابتدایی، متوسطه و عالی و استاندارد زندگی به‌وسیله GDP سرانه یا درآمد اندازه‌گیری می‌شود. براساس آخرین گزارش دفتر برنامه توسعه سازمان‌ملل متحد، نروژ، ایرلند، سوئیس، هنگ‌کنگ، ایسلند، آلمان، سوئد، استرالیا، هلند و دانمارک ۱۰ کشور اول جهان در شاخص شاخص توسعه انسانی(HDI) هستند. در این شاخص ایران نیز با کسب امتیاز ۰.۷۸۳ در رتبه ۷۰ در بین ۱۸۹ کشور کوچک و بزرگ جهان قرار دارد که با توجه به جایگاه کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای درحال توسعه رتبه و جایگاه چندان بدی هم است. البته در رتبه‌بندی قبلی، ایران در رتبه ۶۵ بوده که طبیعی است با اتفاقات سال‌های اخیر رتبه کشورمان افت پیدا کرده باشد. بین کشورهای مشهور، رتبه جهانی کشور کانادا ۱۶، آمریکا ۱۷، ژاپن در رتبه ۱۹، فرانسه ۲۶، ایتالیا ۲۹، امارات ۳۱، عربستان ۴۰، بحرین ۴۲، روسیه ۵۲، ترکیه ۵۴، عمان ۶۰، کویت ۶۴، برزیل ۸۴، چین ۸۵، جمهوری‌آذربایجان ۸۸، لبنان ۹۲، مصر ۱۱۶، عراق ۱۲۳، هند ۱۳۱ و سوریه ۱۵۱ است. نیجر، جمهوری‌آفریقای مرکزی، چاد، سودان‌جنوبی، مالی، سیرالئون، بورکینافاسو، موزامبیک، اریتره و یمن ۱۰ کشوری هستند که بدترین رتبه را داشته و رتبه‌های ۱۸۰ تا ۱۸۹ را به خود اختصاص داده‌اند.

رتبه ۵۸ در سرانه مصرف غذا

مصرف غذا در کیلوکالری (Kcal) به‌ازای هر سرانه در روز، یک متغیر کلیدی است که برای اندازه‌گیری و ارزیابی تکامل وضعیت غذایی جهانی و منطقه‌ای استفاده می‌شود. برآورد سازمان فائو نشان می‌دهد به‌طور متوسط حداقل انرژی مورد نیاز روزانه برای هر فرد ۱۸۰۰ کیلوکالری است؛ اما مقدار توصیه‌شده مصرف روزانه کالری در سراسر جهان متفاوت است به‌طوری که براساس ارزیابی مرکز بهداشت ملی (NHS) انگلستان، یک مرد بالغ به‌طور متوسط نیاز به حدود ۲۵۰۰ کالری در روز برای ثابت نگه داشتن وزن خود دارد، درحالی‌که این میزان برای زنان بالغ ۲۰۰۰ کالری در روز است. در آمریکا نیز مقدار ۲۷۰۰ کالری در روز برای مردان و ۲۲۰۰ کالری برای زنان توصیه می‌شود.

در همین خصوص مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در گزارشی با عنوان «میانگین کالری موردنیاز خانوارهای ایرانی» با استفاده از دو منبع سازمان بهداشت جهانی و وزارت بهداشت، اقدام به تعیین میزان حداقل کالری موردنیاز گروه‌های مختلف سنی برای سال‌های ۱۳۹۷-۱۳۷۶ کرده است. طبق این گزارش، متوسط نهایی میانگین حداقل کالری موردنیاز روزانه برمبنای استاندارد سازمان بهداشت جهانی، ۲۰۹۷ و براساس گزارش وزارت بهداشت مقدار ۲۳۶۷ کالری در روز برای ایرانیان است.

البته این گزارش آماری از میزان مصرف ایرانی‌ها ارائه نمی‌دهد، اما در این زمینه بررسی آمارهای سازمان جهانی بهداشت و آمارهای فائو نشان می‌دهد اتریش با ۳۷۶۸ کیلوکالری در رتبه اول قرار دارد. بلژیک با ۳۷۳۳ کیلوکالری، ترکیه با ۳۶۸۲ کیلوکالری، آمریکا با ۳۶۸۲ کیلوکالری، ایرلند با ۳۶۰۰ کیلوکالری و ایتالیا با ۳۵۷۹ کیلوکالری به ترتیب در رتبه‌های دوم تا پنجم هستند.

در این رده‌بندی ایرانی‌ها با مصرف ۳۰۹۴ کیلوکالری در روز، رتبه ۵۸ جهان را در سرانه مصرف غذا در اختیار دارند. مصرف ۳۰۵۰ کیلوکالری ایرانی‌ها گرچه در مقایسه با برخی کشورها همچون آمریکا (۳۶۸۲)، ایتالیا (۳۵۷۹)، آلمان (۳۴۹۹)، انگلستان (۳۴۲۴)، ترکیه (۳۷۰۶)، روسیه (۳۳۶۱)، امارات (۳۲۸۰) و عربستان (۳۲۵۵) کمتر است؛ اما از سرانه مصرف کشورهایی همچون مکزیک با ۳۰۷۲ کیلوکالری و رتبه ۵۹، لبنان با ۳۰۶۶ کیلوکالری و رتبه ۶۰، مالزی با ۲۹۱۶ و رتبه ۸۳، هند با ۲۴۵۹ کیلوکالری و رتبه ۱۴۳، پاکستان با ۲۴۴۰ کیلوکالری و رتبه ۱۴۹ بالاتر و بهتر است.

رتبه ۵۰ ساخت ایران

بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته با اتخاذ سیاست‌های حمایت از بازار داخلی، صنایع خود را تا مرزهای رقابت‌پذیری جهانی رشد داده و با استفاده از روش‌های متنوعی از جمله شکستن قیمت‌ها، سعی در به‌دست آوردن بازارهای هدف کرده‌اند. در این فضای رقابتی برچسب «ساخت کشور» (Made-In-Country-Index) که به اختصار MICT خوانده می‌شود، روی کالاها دربرگیرنده مفاهیمی مانند کیفیت، کارایی و اعتماد بوده و جایگاه ویژه‌ای در بازار یافته است. در راستای سوق دادن بازار به مصرف یک کالا، عوامل متعددی موثر است که از جمله می‌توان به استفاده از مواد اولیه مناسب، ارتقای فناوری، بهبود مستمر کیفیت، خدمات پس از فروش، قیمت مناسب، طراحی مناسب، همکاری با برندهای معتبر جهانی، رعایت استانداردهای ایمنی و عرضه در فروشگاه‌های زنجیره‌ای اشاره کرد. در سطح بازارهای بین‌المللی کاهش تنش‌های سیاسی به‌عنوان عامل بازدارنده در توسعه فعالیت‌های تجاری، ایجاد وجهه مناسب بین‌المللی، کاهش تنش در فضای منطقه‌ای و همسایگان، بهبود ارتباطات و روابط بین‌المللی می‌تواند به بهبود نماد «ساخت کشور» کمک کند. برای ترسیم جایگاه «ساخت ایران» از گزارش MICI سال ۲۰۱۷ استفاده شده است. این داده‌های آماری را موسسه آماری بین‌المللی Statista با استفاده از یک تیم مشتمل بر ۴۵۰ متخصص آمار، پایگاه داده و تحلیلگر، داده‌های کمی و آمار و اطلاعات موردنیاز را از طریق پرسشنامه و تحقیقات میدانی در ۵۲ کشور جهان و با نظرات ۴۳ هزار نفر تهیه کرده است. آمار سال ۲۰۱۷ که مربوط به ۴۹ کشور به اضافه اتحادیه اروپاست، جایگاه کالاهای ساخت ایران را رتبه پنجاهم ارزیابی کرده است. براساس این نظرسنجی، ساخت آلمان در رتبه اول، ساخت سوئیس در رتبه دوم، ساخت اتحادیه اروپا در رتبه سوم، ساخت انگلستان در رتبه چهارم و ساخت سوئد در رتبه پنجم قرار دارند. ساخت کانادا در رتبه ششم، ساخت ایتالیا در رتبه هفتم، ساخت آمریکا، ساخت فرانسه و ساخت ژاپن هم هر سه به‌طور مشترک در رتبه هشتم قرار دارند.

رتبه ۸۶ در شاخص کیفیت زندگی

کیفیت زندگی از اساسی‌ترین موضوعات علوم اجتماعی است که در آن مولفه‌های مادی توسعه اقتصادی و تولیدات داخلی در کنار مولفه‌های غیرمادی چون کیفیت کار، سطح باسوادی و فرهنگی، استاندارد پزشکی و بهداشت، کیفیت فراغت و تفریح، شرایط محیط‌زیست، جو سیاسی و حتی آزادی و اتحاد ملی مورد بررسی قرار می‌گیرند. در زمینه محاسبه این شاخص مطالعات متعددی در نقاط مختلف دنیا صورت پذیرفته است که هرکدام از این مطالعات بر جنبه‌ای خاص از این مفهوم تاکید کرده‌اند. یکی از جدیدترین مطالعات انجام‌شده در این حوزه، متعلق به پایگاه اطلاعاتی «نامبئو» (Numbeo)؛ از بزرگ‌ترین پایگاه داده‌های جهان است که اطلاعات کاملی را درخصوص متغیرهای رفاهی جمع‌آوری کرده است. شاخص کیفیت زندگی ارائه‌شده در روش «نامبئو»، براساس هشت مولفه «شاخص قیمت مصرف‌کننده، شاخص قدرت خرید، نسبت قیمت دارایی به درآمد، شاخص مراقبت بهداشتی، شاخص ایمنی، شاخص زمان ترافیک شهری، شاخص آلودگی و شاخص آب و هوا» اندازه‌گیری می‌شود. براساس گزارش سال ۲۰۲۲ موسسه Numbeo کشورهای سوئیس، دانمارک، هلند، فنلاند، استرالیا، ایسلند، آلمان، اتریش، نیوزیلند و نروژ در رتبه یک تا دهم با بالاترین سطح کیفیت زندگی هستند. در این رده‌بندی، ایران در جایگاه ۸۶ جهان قرار دارد. همچنین کشورهای شاخص همچون آمریکا در رتبه ۱۵، انگلیس رتبه ۲۲، کانادا ۲۳، فرانسه ۲۶، عربستان‌سعودی ۳۳، کره‌جنوبی ۴۶، ترکیه ۴۸، مالزی ۵۳، کویت ۵۴، چین ۶۷ و روسیه در رتبه ۷۰ است.

رتبه ۳۹ در کارآمدی نظام سلامت

یکی از حوزه‌هایی که ایران پیشرفت چشمگیری در آن داشته، حوزه سلامت و بهداشت است. شاخص کارایی نظام سلامت (health-efficiency index) شاخصی است که بلومبرگ برای رتبه‌بندی میزان کارآمدی سیستم‌های درمانی، زیرساخت‌های تهیه آن را فراهم کرده است. در این شاخص میزان و نحوه ارائه خدمات درمانی، هزینه‌های درمان، زمان رسیدگی به بیمار و نتیجه درمان مورد بررسی قرار می‌گیرند. در این بررسی ۵۶کشور که در آنها میزان امید به زندگی بالاتر از ۷۰سال، سرانه تولید ناخالص داخلی بیشتر از ۵هزار دلار به‌ازای هر نفر و حداقل جمعیت ۵میلیون نفر است، توسط تیم تحقیقاتی بلومبرگ مورد مطالعه قرار گرفتند.

طبق شاخص کارایی نظام سلامت، در سال۲۰۱۸ کشورهای هنگ‌کنگ، سنگاپور، اسپانیا، ایتالیا، کره‌جنوبی، ژاپن، استرالیا، تایوان، امارات و رژیم‌صهیونیستی به‌ترتیب رتبه‌های یک تا ۱۰ را به‌خود اختصاص داده‌اند. در این رده‌بندی رتبه سوئد۲۲، لهستان۲۴، تایلند۲۷، هلند۲۸، مالزی۲۹، جمهوری چک۳۰، اتریش۳۲، انگلیس۳۵، بلژیک۳۸ و ایران۳۹ است. در جدیدترین رتبه‌بندی بلومبرگ، سیستم درمانی سنگاپور، هنگ‌کنگ، تایوان، کره‌جنوبی، ایرلند، استرالیا، نیوزیلند، تایلند، ژاپن و رژیم‌صهیونیستی بهترین عملکرد را در مبارزه با ویروس کرونا داشته‌اند. نروژ۱۱ و چین در رتبه۱۲ است. در این رتبه‌بندی، ایران بالاتر از روسیه، آرژانتین، آمریکا، مکزیک، عراق و بلغارستان در رتبه۴۹ ایستاده است.

رتبه ۱۶ در شاخص‌های علمی

بسیاری از صاحب‌نظران، دانش‌بنیان‌کردن اقتصاد را یکی از نشانه‌های حرکت در ریل توسعه‌یافتگی می‌دانند. در این زمینه یکی از عوامل مهم در تحقق اقتصاد دانش‌بنیان، سرمایه‌گذاری در تولید علم است. در این گزارش جایگاه و رتبه علمی ایران از داده‌های پایگاه استنادی اسکوپوس (Scopus) استخراج شده است که برای رتبه‌بندی جایگاه علمی کشورها از رتبه‌بندی سایمگو (SCImago) استفاده می‌کند. نظام رتبه‌بندی سایمگو توسط گروهی پژوهشی در دانشگاه گرانادا (اسپانیا) ابداع شده که با استفاده از الگوریتم Google PageRank اطلاعات شاخص‌های مختلف را از بانک اطلاعاتی Scopus استخراج کرده و براساس آن نشریات را از لحاظ اعتبار علمی رتبه‌بندی می‌کند. این نظام رتبه‌بندی یکی از جدیدترین و جامع‌ترین روش‌های رتبه‌بندی پژوهشی دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی دنیا است. رتبه‌بندی سایمگو (SCImago) اطلاعات خود را به‌صورت روزانه از بانک اطلاعاتی Scopus دریافت می‌کند و آنها را به رایگان دراختیار عموم قرار می‌دهد. تعداد مقالات، تعداد مقالات قابل ‌ارجاع، تعداد ارجاعات، تعداد ارجاعات به‌خود، تعداد ارجاعات نسبت‌به مقاله و درنهایت شاخصH، ۶ شاخصی هستند که پایگاه استنادی اسکوپوس از طریق آنها به رتبه‌بندی جایگاه علمی کشورها می‌پردازد. در این شاخص ایران در رتبه۱۶ جهان و بالاتر از کشورهای سوئیس (رتبه۱۷)، ترکیه (رتبه۱۸)، لهستان (رتبه۱۹)، سوئد (رتبه۲۰)، اندونزی (رتبه۲۱)، تایوان (رتبه۲۲)، بلژیک (رتبه۲۳) و مالزی (رتبه۲۴) قرار دارد. به هر حال باور کنیم یا نه، ایران جایگاه علمی شایسته‌ای در جهان و بین بزرگان پیدا کرده که همین موضوع، فرصت‌های بی‌شماری را برای توسعه پیش‌روی سیاستگذاران قرار داده است.

رتبه ۱۰ در تولید روی و فولاد

تولید و استخراج معادن و صنایع معدنی نیز می‌تواند به‌عنوان یک شاخص از میزان پیشرفت و توسعه یک کشور باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد ایران در سال‌های اخیر به‌طور میانگین سالانه ۵۲۰ تا ۵۴۰ میلیون تن مواد معدنی از دل زمین استخراج کرده است. درحال‌حاضر سهم ایران از تولید جهانی ۰.۵ درصد (نیم‌درصد) است. براساس آمارهای وزارت صمت، پیش‌بینی ۱۴۰۰ برای استخراج مواد معدنی ۶۶۲ میلیون تن است. درصورتی‌که ما خود را به سهم سرانه جهانی برسانیم، در سال ۱۴۰۸ به ۹۳۰ میلیون تن تولید مواد معدنی خواهیم رسید اما درمورد رتبه‌های ایران در حوزه استخراج مواد معدنی و صنایع معدنی نیز یکی از بهترین رتبه‌های تولیدی ایران مربوط به بخش تولید فولاد است. طبق گزارش‌های بین‌المللی، ایران در تولید فولاد رتبه ۱۰ جهان را دارد. در این رتبه‌بندی چین ۱، هند ۲، ژاپن ۳، آمریکا ۴، روسیه ۵، کره جنوبی ۶، آلمان ۷، ترکیه ۸، برزیل ۹ و ایران ۱۰ است. دهمین رتبه درحالی است که در این رتبه‌بندی ایتالیا در رتبه ۱۱، تایوان ۱۲، فرانسه ۱۳، اسپانیا ۱۷، اتریش ۲۱، مصر ۲۲، انگلیس ۲۳، عربستان ۲۹، مالزی ۳۵، امارات ۳۸ و پاکستان ۳۹ قرار دارند. به‌جز فولاد، ایران در تولید آهک و سیمان رتبه ۷ جهان، در تولید روی رتبه ۱۰، در سرب رتبه ۱۴، در مس رتبه ۱۵، بوکسیت رتبه ۱۷، در طلا رتبه ۴۸، مصالح ساختمانی بیش از ۱۰و در تولید سنگ تزئینی نما رتبه ۴ جهان را دارد.

رتبه ۵۶ در شاخص رقابت صنعتی ایران

یکی از شاخص‌هایی که برای ارزیابی توان رقابت و عملکرد صنعتی اقتصادهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، شاخص عملکرد رقابت صنعتی (Competitive Industrial Performance) است که از سوی سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) و با بهره‌گیری از هشت شاخص شامل ۱- سرانه ارزش‌افزوده صنعت (ساخت)، ۲- سرانه صادرات صنعت (ساخت)، ۳- سهم کالاهای صنعتی با تکنولوژی متوسط و بالا در ارزش‌افزوده صنعت (ساخت)، ۴- سهم ارزش‌افزوده صنعتی از تولید ناخالص داخلی، ۵- سهم کالاها با فناوری متوسط و بالا در صادرات صنعت (ساخت)، ۶- سهم صادرات صنعت (ساخت) در کل صادرات، ۷- سهم در کل ارزش‌افزوده صنعت (ساخت) جهان و ۸- سهم در کل تجارت صنعت (ساخت) جهان انجام می‌شود. طبق داده‌های آماری یونیدو در میان ۱۵۲ کشور که در سال ۲۰۲۰ برای رتبه‌بندی شاخص رقابت صنعتی (CIP) مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند، آلمان، چین، کره جنوبی، آمریکا، ژاپن، ایرلند، سوئیس، تایوان، سنگاپور و هلند به ترتیب در رتبه‌های ۱ تا ۱۰ جهان ایستاده‌اند.

ایتالیا در رتبه ۱۱، فرانسه ۱۳، انگلیس ۱۵، مالزی ۲۳، فنلاند ۲۵، ترکیه ۲۹، روسیه ۳۲، امارات ۳۵، عربستان ۳۷، هند ۴۲ و کویت ۵۵ کشورهای منتخب هستند که رتبه بالاتری در مقایسه با کشورمان دارند اما کشورهای عمان با رتبه ۶۳، اردن ۷۶، پاکستان ۸۲، ازبکستان ۹۲، لبنان ۹۴، ارمنستان ۱۰۳، سوریه ۱۱۶، آذربایجان ۱۲۰، افغانستان ۱۴۶ و عراق ۱۴۷ همگی جایگاه پایین‌تر از ایران دارند. درخصوص رتبه بالای برخی کشورهای منطقه پرواضح است ایران باوجود تحریم‌های ظالمانه به این جایگاه رسیده و در صورت نبود تحریم‌ها، جایگاه بین‌المللی ایران بسیار بهتر از امروز و بهتر از برخی کشورهای منطقه خواهد بود. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد طی ۲۰ سال اخیر رتبه و جایگاه ایران در شاخص رقابت صنعتی به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای ارتقا یافته است، چنانکه طبق داده‌های آماری یونیدو جایگاه ایران از ۹۸ جهان در سال ۲۰۰۰ به رتبه ۸۵ در سال ۲۰۰۵، به رتبه ۶۷ در سال ۲۰۱۲، به رتبه ۶۶ در سال ۲۰۱۴، به رتبه ۵۹ در سال ۲۰۱۵ و به رتبه ۵۸‌ در سال‌ ۲۰۱۸ ‌و به رتبه ۵۶ در سال ۲۰۲۰ رسیده است.

رتبه ۶۰ در شاخص جهانی نوآوری

در شرایطی که نوآوری و فناوری به موتور محرکه رشد اقتصادی و حرکت جوامع به‌سوی اقتصاد دانش‌بنیان تبدیل‌ شده، ارزیابی عملکرد نوآوری، به‌ویژه در سطح کلان و ملی، یکی از ابزارهای کلیدی سیاست‌گذاران جهت ریل‌گذاری و هدایت بهتر اقدامات خواهد بود. در همین راستا سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، سالیانه با به‌کارگیری طیف وسیعی از شاخص‌های مرتبط با نوآوری، عملکرد کشورهای مختلف را در قالب شاخص جهانی نوآوری (Global Innovation Index) بررسی می‌کند. «GII»، به سیاستگذاران و تصمیم‌گیران کمک می‌کند درکی عمیق و مناسبی از چگونگی تحریک فعالیت‌های نوآورانه و اثرات آن بر رشد و توسعه اقتصادی به‌دست آورند. گزارش جدید شاخص جهانی نوآوری در سال ۲۰۲۱ که چهاردهمین نسخه از این گزارش محسوب می‌شود. شاخص جهانی نوآوری کشورها را براساس توانمندی‌ آنها در نوآوری رتبه‌بندی می‌کند. این شاخص بر این باور است که نوآوری چنانچه باکیفیت همراه باشد منجر به رشد و توسعه اقتصادی کشورها می‌شود. شاخص نوآوری را این‌گونه تعریف می‌کنند: «نوآوری می‌تواند دربرگیرنده یک محصول جدید یا بهبودیافته (کالا یا خدمات)، یک فرآیند جدید، شیوه جدید بازاریابی یا یک شیوه سازمانی جدید کسب‌وکار، سازمان محل کار یا روابط خارجی باشد.» براساس گزارش ۲۰۲۱ سازمان جهانی مالکیت فکری، در آخرین رتبه‌بندی این سازمان بین‌المللی، سوئیس، سوئد، آمریکا، انگلستان، کره جنوبی، هلند، فنلاند، سنگاپور، دانمارک و آلمان کشورهایی هستند که به ترتیب در رتبه‌های اول تا دهم شاخص جهانی نوآوری ۲۰۲۱ قرار گرفته‌اند. در این رتبه‌بندی در بین کشورهای مشهور، فرانسه در رتبه ۱۱، چین ۱۲، ژاپن ۱۳، استرالیا ۲۵، ایتالیا ۲۹، امارات ۳۳، ترکیه ۴۱، روسیه ۴۵، هند ۴۶ و برزیل در رتبه ۵۷ قرار دارند. طبق گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، ایران در رتبه ۶۰ قرار دارد. این رتبه کشورمان را بالاتر از کشورهای آفریقای جنوبی رتبه ۶۱، گرجستان ۶۳، عربستان سعودی ۶۶، قطر ۶۸، کویت ۷۲، عمان ۷۶، بحرین ۷۸، قزاقستان ۷۹، جمهوری آذربایجان ۸۰، اردن ۸۱ و اندونزی با رتبه ۸۷ قرار می‌دهد. طبق گزارش ۲۰۲۱، کشورهای نیجر، گویان، یمن و آنگولا به ترتیب در رتبه‌های ۱۲۹ تا ۱۳۲ و در انتهای این رده‌بندی قرار دارند.