رسانه تحلیلی تصویری بهمن، گروه اجتماع - نفیسه رحمانی: پدیده های اجتماعی بدون وجود عقبه های تاریخی پررنگ نمی شوند. مثلا مناسک عاشورایی، دارای عقبه تاریخی هستند. عقبه ای که امروز شاهد گسترش آن هستیم. دکتر محمود نجاتی حسینی، مدیر بخش جامعه شناسی دین در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران و عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی و همچنین پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران است. نامِ او با مطالعات دین پژوهی گره خورده و اتفاقا تلاش ها و تدوین های قابل توجهی در زمینه مطالعات اجتماعی مناسک دینی نیز داشته است. در گفتگو با این استاد دانشگاه از کارکردهای اجتماعی مناسک سخن گفتیم.
بهمن: مناسک‌ها و آیین‌های عاشورایی که از دهه اول محرم آغاز و در اربعین به اوج رسیده و در آخرین روزهای ماه صفر پایان می‌یابد، آیا از نظر شما یک پدیده اجتماعی هستند؟
نجاتی حسینی: برای اینکه یک پدیده را بتوان در زمره پدیده های اجتماعی به حساب آورد، باید به چند ویژگی توجه کرد. نخست اینکه ویژگی جمعی داشته باشد، مکانیسم های آن اجتماعی باشد و در کنار اینها از ماندگاری برخوردار باشد.
در نتیجه هم میتوان آیین‌های عاشورایی را یک پدیده اجتماعی به حساب آورد و هم راهپیمائی و تجمع روز اربعین در کربلا را یک پدیده اجتماعی به حساب آورد. نکته دوم اینکه راهپیمایی اربعین نه تنها بزرگ ترین تجمع شیعیان با انگیزه ای معنوی است، بلکه بزرگ ترین تجمع مسالمت آمیز، نه فقط در جهان اسلام که در سطح دنیاست! این نوع تجمع در تمام مناسک‌های عاشورایی و محرمی به طور یکدست جریان دارد. این تجمعات را معمولا با گردهمائی حج مقایسه میکنند. حج دو یا سه میلیونی و عاشورا و اربعین هفده تا بیست میلیونی در کنار هم مقایسه میشوند. اما من معتقدم که درباره مناسک عاشورایی باید از این سطح فراتر رفت و این تجمع را به عنوان یک تجمع گلوبال و در عین حال مسالمت امیز و معنوی مورد توجه بیشتری قرار داد. تجمعی که پیامدهای سیاسی،اجتماعی و ... زیادی همراه خود دارد.
روزنامه ایندیپندنت چند سال پیش، گزارشی درباره همین موضوع تهیه کرده و گفته بود که بالاترین رقم ثبت شده برای یک تجمع انسانی و معنوی، همین اماریست که درباره اربعین ثبت شده و وجود دارد.
درباره اینکه تجمعات عاشورایی را میتوان یک پدیده اجتماعی به حساب اورد یا خیر، باید بگویم که بله! اینها یک پدیده اجتماعی با انگیزه های دینی هستند که سنت ها، رفتارها و رسوم خاصی به همراه اورده اند. ما نیز از منظر مطالعات جامعه شناختی دین و .... باید این پدیده را مورد توجه قرار دهیم. پدیده ای که هم مکانیسم و هم پیامدهای اجتماعی زیادی دارد.
بهمن: پس از اینکه مناسک عاشورایی به عنوان یک پدیدار اجتماعی در چارچوب بحث ما پذیرفته شد، باید به بسترها و زمینه های پیدائی این پدیدار اشاره کنیم. از نظر شما مهم ترین بسترهایی که در چارچوب عقیدتی جامعه تشیع وجود داشته و منجر به شکل گیری این پدیده شده،چیست؟ همچنین از دیدگاه شما در سالیان اخیر چه اتفاقی رخ داده که شاهد این روند صعودی و استقبال مسلمانان از این تجمعات هستیم؟
نجاتی حسینی: پدیده های اجتماعی نه بصورت یکدفعه و بلکه به تدریج ظاهر میشوند. گاهی از زمینه های معنوی و دینی سرچشمه میگیرند و گاهی از انگیزه های دیگر. اما راهپیمائی اربعین و مواردی از این دست را حتی می توان به ابتدای تاریخ تشیع نیز نسبت داد! اما به دلیل پرهیز از طرح مباحث تاریخی در این گفتار، به سالیان اخیر و چارچوب فضای موثر بر این پدیدار میپردازیم.
شما می دانید که در سالیان اخیر به موازاتی که اسلام هراسی و شیعه هراسی گسترش پیدا کرده، شاهد موجی از اسلام گرایی خشن و نادرست؛ مثل القاعده و داعش بوده ایم. به موازات این حرکات که نسبت به تشیع صعود گرفته است، تشیع به دنبال دست مایه های تشکیل یک هویت فراملی و جهانی بوده است.
بنابراین یکی از جایگاه های تثبیت این هویت، هنگام محرم و در جریان اربعین بوده است. مورد دیگر اینکه شیعه درصدد است تا نشان دهد برخلاف آنچه توسط داعش و القاعده و ... تصویر میشود، میتواند با تشکیل اجتماعات مهم و بزرگ مسالمت امیز،در عین حفظ هویت خود،گفتگو با سایر مذاهب را نیز پی گیری کند.
این چنین است که در کنار گسترش و رشد کمی و کیفی این تجمعات در سالیان اخیر، بخش هویتی این تجمعات حائز اهمیت زیادی است. شرکت کنندگان و ترتیب دهندگان این مناسک درصددند که با تشکیل این تجمعات، چهره ای از اسلام را برای همه جهانیان نمایش دهند که قیام علیه ظلم و برابری خواهی و ... در عین صلح جویی در آن جریان، یک اندیشه واقعی است.
تجمعات دهه اول محرم، عاشورا و پس از آن راهپیمائی اربعین از این حیث در میان جهانیان و رسانه های انان بسیار مشهور شده و بعد صلح جویانه بودن این تجمع در افواه جهانیان بسیار مورد توجه واقع شده است.
بهمن: توجه شیعیان به این مناسک و برگزاری آن در دل اجتماع از حیث منشاء اثر بودنش، یک فکت تاریخی به حساب می‌آید.
نجاتی حسینی: شیعیان همواره از هر فرصت و غفلتی استفاده میکرده اند و این مناسک جمعی را سامان می داده اند، اما نه با این ابعاد و شور. بلکه در مقیاسی ضعیف تر. نمونه آنهم در دوران حکومت صدام در عراق است. جریانات خودجوش در ان زمان امور مربوط به این تجمعات را در سطح محدودی سامان می داد. اما امروز این امور ساماندهی رسمی چه در ایران و چه در عراق را داراست و نمیتوان نام جریان خودجوش را بر ان اطلاق کرد.
نهادها و جریانات رسمی پشتیبانی این مراسم را به عهده دارند و این متفاوت از زمانیست که پشتیبانی از این تجمع تا حدود زیادی مدنی بوده است. مردم در ان دوران گروه های خودمانی تشکیل میدادند و مناسک را انجام میدادند، امری متفاوت از انچه امروز شاهد ان هستیم. اما امروز پشتیبانی متفاوت است. این چیزی ست که در تاریخ وجود داشته است و به هیچوجه نمیتوان اصل آن را انکار کرد.
پدیده های اجتماعی بدون وجود عقبه های تاریخی پررنگ نمی شوند. مناسک عاشورایی هم دارای عقبه تاریخی هستند. عقبه ای که امروز شاهد گسترش ان هستیم. عقبه ای که ریشه در عقایدی دارد که در جریان تشیع و میان شیعیان،گاهی به عنوان یک واجب نیز شناخته میشده است. حتی برخی از شیعیان و در مقاطعی از تاریخ، زیارت امام حسین را واجب تر از حج می دانستند و تقید خاصی به آن داشته اند. این همان بسترهاییست که منجر به تشکیل چنین پدیده اجتماعی شده است.
|انتهای پیام|
