آمار رسمی از تعداد کودکان کار در ایران وجود ندارد/فعالیت ۹۰ مرکز ویژه نگهداری کودکان کار و خیابانی

«محسن کرمانی» سرپرست معاونت اورژانس اجتماعی در مرکز پیشگیری از آسیب‌ها و بازتوانی اعتیاد سازمان بهزیستی روز شنبه ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ در گفت وگوی اختصاصی با شبکه خبری ایران ۲۴، به اقدامات بهزیستی در مورد کودکان کار و نیز بررسی این پدیده اجتماعی پرداخته که مشروح آن در پی می‌آید: 

سوال - آیا آمار رسمی از کودکان کار وجود دارد؟

کرمانی: آمار رسمی که کل کودکان کار را شناسایی کند وجود ندارد، چون این پدیده غیرقانونی است و هیچ جا رسما ثبت نمی‌شود و باید با شیوه‌های غیر رسمی و غیرمستقیم آنها را بررسی و سنجش کنیم که تا کنون به طور فراگیر انجام نشده است.

در مجموع دو دسته کودک کار داریم که در خیابان‌ها رویت پذیر هستند که معتقدم بخش کوچکی از کودکان کار هستند و بخش زیادی از کودکان کار در کارگاه ها، بازار ها، کوره‌های آجرپزی، چاله‌های تفکیک زباله کار می‌کنند و غیر قابل رویت هستند و وقتی بازرسان کار و وزارت تعاون برای بازدید به این مکان‌ها می‌روند، چون این کودکان غیرقانونی هستند کارفرمایان آنها را پنهان می‌کنند. ولی جا دارد طی پیمایشی برآورد دقیقی از کودکان کار به عمل آید. 

ولی طبق آمار ارائه‌شده از سوی بهزیستی، سال گذشته ۱۲ هزار و ۶۰۰ پرونده فعال مربوط به کودکان کار تحت پوشش این سازمان ثبت شده است. تاکید می‌کنم که این رقم تنها شامل کودکانی می‌شود که تحت پوشش بهزیستی هستند و به هیچ‌وجه بیان‌گر تعداد کل کودکان کار در سطح جامعه نیست. از این تعداد ۹۵۴۲ نفر در مراکز حمایتی-آموزشی بهزیستی که روزانه هستند خدمات دریافت می‌کنند و ۳ هزار و ۷۰ نفر از آنها هم در مراکز نگهداری که شبانه روزی هستند.

سوال - روند جذب کودکان کار چگونه است و بهزیستی چگونه کودکان کار را وارد برنامه‌های حمایتی خود می‌کند؟

کرمانی: سازوکار‌های مختلفی وجود دارد. اکنون در کشور در حدود ۹۰ مرکز ویژه نگهداری کودکان کار و خیابانی داریم که ۵۵ مرکز از آنها حمایتی - آموزشی روزانه و بقیه نگهداری و شبانه روزی هستند؛ که البته تعداد مراکز حمایت از کودکان بیشتر از این هستند و این ۹۰ مرکز تحت پوشش بهزیستی هستند.

مراکزی که شبانه‌روزی هستند معمولا برای کودکان کار و خیابانی است که یا سرپرست ندارند و یا بدسرپرست‌اند؛ مانند پدر زندانی یا درگیر اعتیاد وغیره. در این موارد ممکن است نیروی انتظامی یا گشت‌های اورژانس اجتماعی یا مرجعی آنها را به قوه قضایی معرفی کنند که با حکم قضایی در مراکز نگهداری می‌شوند. اگر شهروندان مشاهده کنند که خانواده‌ای بواسطه نیامندی خودش مجبوراست از نیروی کار کودکش برای تامین مخارج استفاده کند می‌تواندد به مراکز سازمان بهزیستی معرفیشان کنند.
 
بعد از معرفی، مراکز بهزیستی یک آزمون وسع از خانواده معرفی شده می‌گیرند که اگر واقعا نیازمند باشد در مراکز حمایتی آموزشی تحت حمایت قرار بگیرند و بسته متنوعی از خدمات حمایتی تا توانمند سازی به این افراد ارائه می‌شود.

سوال - برای خانواده‌های این کودکان هم برنامه‌های حمایتی وجود دارد؟

کرمانی: بله، بیش از ۹۵ درصد از کودکان کار در ایران دارای خانواده هستند و این خودش فرصتی است که مداخله‌ای پایدار و موثر و یک رویکرد جامع و نظامند در حوزه کودکان کار داشته باشیم. 

هم کودک را باید تحت پوشش قرار دهیم هم خانواده و هم محله و جامعه‌ای که کودک در آن در حال زندگی است. ما درچند سال گذشته سیاست‌مان در حوزه کودکان کار و خیابان حمایت از این کودکان در بستر خانواده بوده است و معتقدیم که اگر خانواده کودک حمایت و توانمند بشود می‌تواند کودک را از آن شرایط مخاطره آمیزی که دارد خارج کند و مانند سایر کودکان کودکی کند درس بخواند و رشد کند.

سوال: چه کمبود‌هایی وجود دارد برای اینکه این برنامه حمایتی قدرتمند‌تر بشود؟ آیا به نظر شما بهزیستی به اندازه کافی قدرتمند است برای اینکه مشکل کودکان کار را به طور چشمگیر کاهش دهد؟ و موانع چه هستند؟

کرمانی: پدیده‌ کار کودک، صرفاً ناشی از کمبود نیرو یا بودجه در نهاد‌های حمایتی نیست، بلکه مسئله‌ای چندبعدی و چندسطحی است که ریشه در عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حقوقی دارد. فقر، بیکاری، اعتیاد یا آسیب‌های خانوادگی از دلایل عمده‌ای هستند که کودکان را ناگزیر به ورود به بازار کار می‌کنند، در حالی که اگر شرایط اقتصادی و اجتماعی مساعدتر بود، بسیاری از این کودکان می‌توانستند مانند همسالان خود به تحصیل بپردازند.

تقریبا بیش از نزدیک به سه دهه است در حوزه کودکان کار و خیابان در ایران فعال هستیم، آیین نامه و قانون داریم و مداخلات مختلفی در این حوزه انجام شده است. ولی کماکان بحث کار کودک را در خیابان و یا در کارگاه‌ها می‌بینیم، چون مقابله با عوامل ساختاری مانند تورم و فقر از توان این نهاد‌ها خارج است. نوع مواجهه مردم و جامعه با کودکان کار نیز یک عامل تعیین کننده است. اینکه آیا از آنها خرید کنیم یا از خدماتی که ارائه می‌دهند (مانند واکس زدن یا پاک کردن شیشه ماشین) استفاده کنیم یا خیر، درهر دو صورت در آینده این کودک دخیل هستیم.

در صورت خرید و حمایت از کار آنها، که البته از سر انسان دوستی انجام می‌دهیم، ممکن است با اینکار به حضور این کودک در شرایط خیابان که شرایط پر آسیبی نیز هست، استمرار و تداوم دهیم.

در حالی که اگر خرید نکنیم تقاضایی در داخل خیابان وجود ندارد. ولی برخی مواقع کودک واقعا نیاز به کاری که انجام می‌دهد دارد. در کشور ما سازوکار‌هایی برای حمایت از کودکان با این شرایط وجود دارد، مرکز خیریه، نیکوکاری و مراکز تخصصی بهزیستی برای حمایت از کودکان کار وجود دارد و می‌توانند خود کودک یا خانواده را به این مرکز معرفی کنند و یا خودشان از طریق این مراکز کمک‌رسانی کنند.

این مراکز مجموعه‌ای از سازو کار‌های شناسایی دارند که کودکان کار نیازمند را دقیق‌تر تشخیص می‌دهند و این اطمینان را می‌توانیم به جامعه بدهیم که با این سازوکار‌ها اگر کمکی هم به سازمان یا مراکز ما می‌شود به کودکان کار مستحق و نیازمند می‌رسد. تاکید ما بر این نیست که هر گونه خرید یا استفاده از خدمات کودکان کار در ازای پول (واکس زدن، پاک کردن شیشه ماشین...) به تقویت اقتصاد کمک می‌کند.

سوال: آیا سازمان بهزیستی از کودکان کاری که قاقد شناسنامه باشند نیز حمایت می‌کند؟

کرمانی: به هر کودکی که در موقعیت مخاطره باشد برحسب وظایف انسانی و قانونی خود خدمت ارائه می‌کنیم. از جمله خدماتی که ارائه می‌کنیم به کودکان فاقد شناسنامه است. اگر ایرانی باشد پیگیری‌های لازم را از طریق ثبت احوال و قوه قضاییه جهت اخذ شناسنامه انجام می‌دهیم و برای کودکان غیر ایرانی هماهنگی با وزارت کشور، اداره اتباع و مهاجرین که تعین تکلیف کنند. معمولا به این ترتیب است که اگر خانواده کودک رسمی و قانونی داخل کشور باشند به آنها کد یکتا داده می‌شود که یک کد معرف برای هر فرد و مبنایی جهت ارائه خدمت به فرد است و ممکن است شامل خانواده اش هم بشود.

سوال: همکاری با سازمان‌های مردم نهاد به چه صورت است؟

کرمانی: شرکا و همکاران اصلی ما سازمان‌های مردم نهاد هستند؛ در واقع بخش میدانی و کار اصلی را در میدان سازمان‌های مردم نهاد انجام می‌دهند.

سوال: همکاری سازمان بهزیستی با شهرداری و نیروی انتظامی در سازماندهی کودکان کار چگونه است؟ 

کرمانی: همکاری‌هایی وجود دارد، خوشبختانه رویکرد‌ها به سمت رویکرد‌های اجتماعی و خانواده محور هم در حوزه بهزیستی و هم شهرداری حرکت کرده است.
با این وجود کار پیچیده‌ای است وعوامل و متغیر‌های زیادی دخیل هستند، ممکن است در برخی شهر‌ها حجم زیادی از این کودکان از اتباع باشند که حل مسئله اتباع خارج از حیطه اختیارات شهرداری و بهزیستی و نهاد‌های متولی از جمله وزارت کشور را می‌طلبد. در این حوزه اتباع هم باید تعیین تکلیف شوند.