بازار عراق با درآمد‌های دلاری، به بازاری جدید برای مهاجران جویای کار ایران تبدیل شده است. روایت‌های مختلفی از مهاجرت ایرانی‌ها به دیگر کشور‌ها شنیده می‌شود، اما جدیدترین آن خبری است که دبیرکل اتاق مشترک ایران و عراق درباره مهاجرت نیروی کار به عراق اعلام کرد. جهانبخش سنجابی‌شیرازی گفته بود که به دلیل رکود طولانی در عراق و نیاز به بازسازی، عراق به یکی از نزدیک‌ترین کشور‌ها برای مهاجرت نیروی کار ایرانی بدل شده است.
نزدیکی‌های فرهنگی و زبانی در غرب و جنوب ایران، سبب شده تا جوانان ساکن در شهر‌های مرزی این منطقه، بازار کار عراق را برای کسب درآمد‌های دلاری به‌جای شغل‌های پرریسکی مانند کولبری انتخاب کنند. در این میان از نیروی کار ساده تا نیروی کار متخصص و ماهر دیده می‌شود. باتوجه به سرمایه‌گذاری‌های خارجی در عراق به‌ویژه در پروژه‌های نفت و گاز، بندری و زیرساختی و همچنین تمایل جدی شرکت‌های خارجی برای جذب نیروی کار ایرانی در پروژه‌ها، خروج نیروی کار از ایران به عراق با شدت بیشتری همراه شده است. هرچند به گفته حمید حسینی، عضو هیئت‌مدیره اتاق مشترک ایران و عراق، شاید نتوان نام آن را مهاجرت نامید، اما سفر غیررسمی در قالب زیارت و بدون ویزا به عراق، حداقل یک فرصت سه‌ماهه به نیرو‌های کار می‌دهد تا درآمدی درخور برای خود در مدت کوتاهی به‌دست آورند. رویدادی که البته بی‌شباهت به رجوع نیروی کار ایرانی در دهه هفتاد به ژاپن برای کسب درآمد و اندوخته بیشتر نیست.
با این تفاوت فاحش که عراق حرکت رو به توسعه اقتصادی را به‌طور جدی کلید زده و همین مسئله می‌تواند فرصت بازار عراق برای ایران را به تهدیدی جدی مبدل کند.
دلایل جذابیت بازار کار عراق برای ایرانی‌ها
جهانبخش سنجابی‌شیرازی، دبیرکل اتاق مشترک ایران و عراق چندی پیش به «انتخاب» گفته بود: «با توجه به نزدیکی‌های زبانی و فرهنگی در غرب و جنوب کشور، جوانان ترجیح می‌دهند به جنوب عراق و اقلیم کردستان و مرکز این کشور مهاجرت کنند. به‌خصوص که عراق کشوری است که چند دهه رکود را پشت سر گذاشته است؛ با توجه به جو سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی، در حال حاضر وارد یک فاز جدی‌تر برای بازسازی شده است و هم نیاز به کالا و هم نیاز به خدمت در بازار عراق به‌صورت معنادار افزایش پیدا کرده است. به همین دلیل عراق به یک مقصد مهاجرت نزدیک تبدیل شده است.»
او در ادامه درباره انگیزه‌های مهاجرتی به عراق اشاره کرد: «عراق برای دو سال آینده بودجه ۱۵۳ میلیارد دلاری تصویب کرده و رشد درآمد‌های نفتی عراق نیز باوجود نوسانات بازار نفت چشمگیر است. در منطقه خاورمیانه مجموع نیازمندی‌های عراق به نیروی کار و خدمات و کالا نسبتاً بازار منحصربه‌فردی نسبت به جمعیت آن ایجاد کرده است. به همین دلیل، دو گروه از ایران به عراق مهاجرت می‌کنند؛ یک گروه نیروی کار ساده که حجم عمده مهاجرت را تشکیل می‌دهد، گروه دیگر، نیروی کار ماهر که برای کارفرمای عراقی منطقی است که هزینه‌های اقامت یک نیروی کار ماهر را بپردازد. باتوجه به اختلاف معنادار ارزش پولی بین عراق و کشور‌های همسایه، اگر یک نیروی کار ماهر، ماهانه دو هزار دلار حقوق بگیرد با پول ملی ما نزدیک به ۱۰۰ میلیون تومان می‌شود که رقم قابل‌توجهی است.»
دادههای آماری چه می‌گویند؟
آکادمی دانایان اخیراً در گزارشی پژوهشی درباره بازار کار ایران به موضوع مهاجرت نیروی کار نیز اشاره کرده است. در این گزارش آمده: «مهاجرت موضوعی است که بر جمعیت و نیروی کار تأثیرگذار است در نتیجه از موضوعات داغ مورد بحث در کشور‌های توسعه‌یافته است. مطابق دادههای بین‌المللی مهاجرت در سال ۲۰۲۱ از میان ۲۸۱ میلیون نفر مهاجر بزرگسال (افرادی که در کشور‌هایی زندگی می‌کنند که در آن‌ها متولد نشده‌اند) ۱۶۴ میلیون نفر نیروی کار مهاجر، ۲۶ میلیون نفر آوارگان و پناهندگان و ۶ میلیون نفر دانشجویان و ۴۱ میلیون نفر از آن‌ها کودک هستند. مقصد اصلی نیروی کار مهاجر، اروپا، آمریکای‌شمالی و کشور‌های عربی حاشیه خلیج‌فارس است. به‌طور واضح مشخص است که اصلی‌ترین دلیل مهاجرت، بازار کار کشور مقصد است. علاوه بر کشور‌های توسعه‌یافته مهاجرت در بازار کار ایران نیز موضوع بسیار مهمی است... دادههای مهاجرت ایران با سایر کشور‌های مورد مقایسه بسیار متفاوت است. این تفاوت ناشی از وضعیت سیاسی ایران و همسایگانش به خصوص افغانستان است.
سال ۱۳۶۰ سالی است که خالص مهاجرانی که وارد ایران شده‌اند، حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر است. بخشی از افزایش جمعیت در دهه ۶۰ ناشی از ورود این افراد است. سال ۱۳۶۹ و پس از پایان جنگ همین تعداد به ایران مهاجرت کرده‌اند. سال ۱۳۷۲ که همزمان با شروع جنگ در افغانستان است؛ حدود یک میلیون و ۶۰۰ هزار نفر که عمدتاً از جمعیت مهاجر داخل ایران بوده‌اند، از کشور خارج شده‌اند. جنگ افغانستان و عراق در ابتدای قرن بیست‌ویکم رخداد‌های دیگری است که در پی آن تعداد مهاجران بسیار زیادی از ایران خارج شدند. در ادامه سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ همزمان با دوران برجام دو سال متوالی است که خالص مهاجرانی که به ایران وارد شده‌اند به‌صورت معناداری با روند بلندمدت مهاجرت متفاوت بوده است. سال ۱۳۹۹ خالص مهاجران خارج شده مجدد منفی است. اگر سال‌های ذکرشده مزبور را نادیده بگیریم به‌طور میانگین سالانه ۷۵ هزار نفر به ایران مهاجرت کرده‌اند.
مهاجران و پناهندگانی که در ایران زندگی می‌کنند عرضه نیروی کار را تغییر داده و باعث شکل‌گیری تعادل جدیدی در بازار کار شده‌اند. مطابق آخرین دادههای بانک جهانی در سال ۲۰۱۵ حدوداً ۴/۳ درصد جمعیت ایران را افرادی تشکیل می‌دهند که در ایران متولد نشده‌اند. این عدد برای آلمان و آمریکا بیش از ۱۴ درصد و برای ترکیه حدود ۴ درصد است. براساس دادههای بین‌المللی مهاجرت ۵۱ درصد از مهاجرانی که در ایران زندگی می‌کنند در سن کار (۲۰ تا ۶۴ سال) هستند. این رقم برای ترکیه ۷۱ درصد، آلمان برابر ۷۰ درصد و برای آمریکا برابر ۷۷ درصد است. از آنجا که اکثر مهاجرانی که داخل ایران مشغول کار هستند جذب بازار غیررسمی می‌شوند، تأثیر زیادی بر دستمزد‌های بازار رسمی کار ندارند. بر این اساس می‌توان گفت عرضۀ نیروی کار در بازار کار ایران با شوک‌های مثبت و منفی متعددی روبه‌رو بوده است. جریان خروجی دائمی مهاجران از ایران مطابق درک عامه و شواهد تجربی عمدتاً متخصصان و تحصیل‌کرده‌ها هستند. جریان ورودی مهاجران به کشور برعکس به‌طور معمول شامل نیروی کار شاغل در بخش‌های غیرمهارتی بوده است، چون نسبت به کشور‌های دیگر سن و سطح تحصیلات میان این مهاجران ورودی و خروجی بسیار متفاوت است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت در طول زمان سطح دانش و بهره‌وری سرمایه انسانی اقتصاد ایران کاهش می‌یابد؛ همچنان که امروز در حال کاهش است.»
سیدحمید حسینی-عضو هیئت‌مدیره اتاق مشترک ایران و عراق| عراق همانگونه که یک فرصت برای ایران به‌شمار می‌رود، می‌تواند برای ایران یک تهدید باشد اگر یک برنامه‌ریزی جدی برای حضور در بازار عراق نداشته باشیم. عراق هم در حوزه نفت، جای ایران را گرفته و مشتریان سابق کشور را از آن خود کرده و هم در حوزه ترانزیت می‌تواند رقیب جدی ایران باشد، زیرا راه‌اندازی بندر فاو که قرار است بزرگ‌ترین هاب بندری منطقه باشد را کلید زده است و بدین‌ترتیب می‌تواند موقعیت استراتژیک ایران را تحت تأثیر قرار دهد. در پرواز‌های عبوری از آسمان عراق نیز این کشور می‌تواند با ایران رقابت کند. همچنین نباید از نظر دور داشت که عراق به سمت صنعتی شدن پیش می‌رود. درست است که اکنون ایران ۱۰ میلیارد دلار به عراق صادر می‌کند، اما به این معنا نیست که این میزان صادرات می‌تواند همیشگی باشد.
امسال عراق بودجه ۱۵۳میلیارد دلاری را برای مدت سه سال تصویب کرده و هر دولت که روی کار باشد، ملزم به اجرای آن خواهد بود؛ بنابراین عراق به سرعت به سمت تولید بسیاری از اقلامی می‌رود که پیش‌تر از ایران وارد می‌کرد.
در این میان یکی از تهدید‌های مهم کنونی، نیروی کار است. باتوجه به اینکه زیرساخت‌های عراق در حمله آمریکا به این کشور و در طول جنگ به‌شدت آسیب دیده است، نیروی کار ماهر عراقی این کشور را ترک کرده و اکنون با بحران نیروی کار مواجه هستند. تا عراق بخواهد نیروی فنی و ماهر پرورش دهد، زمان‌بر خواهد بود. علاوه بر اینکه در دوران جنگ داعش در عراق نیز نرخ بی‌سوادی کودکان در این کشور به ۵۰درصد رسید؛ بنابراین اگر فکری به حال عراق نکنیم، نیروی کار ایرانی به‌صورت غیررسمی به این کشور روانه خواهد شد. نیروی کار ایرانی می‌تواند سه ماه بدون ویزا در عراق بماند و در این مدت به کار با حقوق‌های بالای دلاری مشغول شود. در حال حاضر نیروی کار ساده در عراق ۶۰۰ دلار درآمد دارد.
آغاز این روند از ترمیم عتبات عالیات ازسوی نیرو‌های داوطلب ایرانی مثل گچ‌کار، کاشی‌کار، لوله‌کش و... آغاز شد که پس از مدتی این افراد جذب بازار کار شدند و مسیر برای خروج نیروی کار ایرانی به این کشور باز شد. در حال حاضر هم نیروی کار ساده و هم نیروی کار ماهر و فنی می‌تواند با دستمزد‌های بالا و دلاری جذب بازار کار عراق شود.
در واقع نیروی کار ایرانی به عراق مهاجرت نمی‌کند و می‌تواند در مدت‌زمان کوتاهی که در بازار کار عراق کار می‌کند، درآمد دلاری خوبی به‌دست آورد و دوباره به ایران بازگردد.
بسیاری از شرکت‌های خارجی که اکنون در عراق حضور دارند از نیروی کار ایرانی استقبال می‌کنند و بسیاری از ایرانی‌ها در این شرکت‌ها اکنون مشغول به فعالیت هستند.
هرچند در مقاطعی ممکن است برای استان‌های غربی کشور مناسب باشد و درآمد مردم منطقه بهبود پیدا کند و نیروی کار محلی به جای کوله‌بری برای کار به عراق مراجعه کند، اما اگر در بلندمدت برنامه‌ای برای بازار کار عراق نداشته باشیم، قطعاً می‌تواند برای کشور آسیب‌زا باشد. به عقیده من باید در روابط تجاری با عراق تا ۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کنیم تا با این طرح و برنامه بتوانیم نیروی فنی و متخصص را در کشور نگه داریم.
هم میهن
