مروری بر ماندگارترین نغمات سوگ؛ از «نینوا» تا «کجایید ای شهیدان خدایی»

شبکه خبری ایران24 - گروه موسیقی: از واقعه عاشورا قرن‌ها می‌گذرد اما قیام امام حسین(ع) هر سال در تصویری تراژیک از قیام علیه ظلم تا پای جان، داغ هر مسلمانی را تازه می‌کند تا هر بار مروری باشد بر جانفشانی اهل بیت(ع) و تاثیری که می‌توان از این واقعه گرفت.

هنرهای آیینی نمایشی و موسیقایی بویژه در دهه‌های اخیر در نمایش حماسه کربلا، روایت و تصویرسازی وقایع ماه محرم نقشی برجسته ایفا کرده‌اند. قالب‌های «تعزیه» «شبیه‌خوانی» «شروه خوانی» «نوحه‌خوانی» و «ذکرخوانی ریتمیک» ازجمله قالب‌هایی هستند که در ارائه هنری خود، با موسیقی درهم تنیده‌اند. این روند در سال‌های اخیر با آفرینش مستقل و خالص موسیقی ارکسترال همراه بوده و آثاری ماندگار و تاثیرگذار از آهنگسازان به‌نام در این حوزه به جامعه مخاطب ارائه شده که در ادامه به چهار مورد از شاخص‌ترین این آثار می‌پردازیم:

«نینوا» اثر حسین علیزاده
حسین علیزاده سال 1362 آلبوم «نینوا» را از طریق شرکت ماهور روانه بازار موسیقی کرد و به فاصله کوتاهی این اثر به برترین اثر در ژانر موسیقی کلاسیک با بافت سکشن زهی تبدیل شد که در دستگاه نوا روایت‌گر سوگی عمیق می‌شد.

این اثر را آهنگساز با الهام از آیین‌های مذهبی عاشورایی خلق کرده است.

حسین علیزاده می‌گوید: «من این اثر را با الهام از نواهای آیینی خلق کردم و تمام حس‌ها را می‌توان در آن احساس کرد، اما اگر می‌خواهند موضوع و حس مبارزه امام حسین را به آن اطلاق کنند، من افتخار می‌کنم.» 

در قطعه اصلی «نینوا» ساز «نی» به عنوان ساز سولو با هنرنمایی زنده یاد «جمشید عندلیبی» روایت‌گری کرده و کوارتت زهی به صورت اکمپانیمان، آن را همراهی می‌کند. «نینوا» زمانی خلق و منتشر شد که تا آن زمان اغلب آهنگسازان برای روایت اینچنین فضایی از سوگ در موسیقی از آثار باکلام استفاده می‌کردند اما اینجا برای نخستین بار اثری اینسترومنتال با فرم چند صدایی، پلی ریتمیک و سازهای متنوع خلق شد که بدون کلام تاثیر ماندگار بر مخاطبان گذاشت.

این اثر آنچنان با استقبال مواجه شد که نزد موزیسین‌های برجسته کلاسیک غربی نیز مورد توجه قرار گرفت و با بسیاری از ارکسترهای سمفونیک و فیلارمونیک دنیا به صحنه برده شد.

کامبیز روشن‌روان، موسیقی‌دان و استاد دانشگاه بر این باور است که این اثر به عنوان یک اثر نمادین در موسیقی مذهبی ایران تبدیل شده و غیر از این اثر، کار دیگری که تا این اندازه جذابیت داشته باشد را نمی‌شناسد و این اثر علیزاده را شاخص‌ترین اثری می‌داند که موسیقی مذهبی تا به حال داشته‌است.

ارکستر سازهای ملی، جمشید عندلیبی، نی، خاچیک بابایان، ویلن، فرشید بصیری، ویولا، محسن تویسرکانی، ویلونسل نوازندگان این اثر جاودانه را تشکیل می‌دهند. «نینوا» مهرماه سال 1362 در استودیو بل ضبط و سپس توسط انتشارات موسیقی ماهور منتشر شد.

«کجایید ای شهیدان خدایی» اثر هوشنگ کامکار
«کجایید ای شهیدان خدایی» اثری ارکسترال و باکلام است. این اثر با غزلی از مولانا و به خوانندگی «بیژن کامکار» در سال 1358 توسط هوشنگ کامکار برای خواننده، گروه کر و ارکستر سمفونیک ساخته شده است.

اولین اجرا و ضبط این اثر در همان سال 1358 به رهبری زنده‌یاد حشمت سنجری در استودیو بل اجرا و ضبط شد. این اثر البته در سال 1360 توسط شهرام ناظری خواننده شهیر ایرانی بازخوانی شد. 

هوشنگ کامکار دربارهٔ ساخت این اثر می‌گوید: «این اثر اوایل انقلاب اسلامی و با توجه به آن فضا ساخته شد. شعری از مولانا را برای این کار انتخاب کردم که اتفاق ویژه‌ای هم بود. این کار را برای دل خودم و به خرج خودم ساختم. آن موقع تازه ازدواج کرده بودم و این کار را با هزینه هدیه‌های ازدواجم با ارکستر سمفونیک به رهبری حشمت سنجری در استودیو بل ضبط کردم.»

در سال 1393 نادر مشایخی این اثر را با ارکستر سمفونیک تهران به صحنه برد. همچنین شهداد روحانی رهبر وقت ارکستر سمفونیک تهران در سال 1396 در اجرایی مشترک با ارکستر سمفونیک ایتالیا این اثر را در در کلیسای «سانتا ماریا اراچلی» شهر رم به صحنه برد. 

اوراتوریوی «کجایید ای شهیدان خدایی» با مدت زمان ۱۵ دقیقه‌ای در دستگاه ماهور ساخته شده‌ است. با وجودیکه این قطعه قبل از جنگ ایران و عراق ساخته شده اما به علت پخش مکرر در زمان جنگ، مضمونی برای شهدای جنگ تحمیلی پیدا کرده‌ و همچنین در ایام ماه محرم نیز از دهه شصت تا کنون پخش می‌شود.

کجایید ای شهیدان خدایی بلاجویان دشت کربلایی
کجایید ای سبک بالان عاشق پرنده‌تر ز مرغان هوایی
کجایید ای شهان آسمانی بدانسته فلک را درگشایی
کجایید ای ز جان و جا رهیده کسی مر عقل را گوید کجایی
کجایید ای در زندان شکسته بداده وام داران را رهایی
کجایید ای در مخزن گشاده کجایید ای نوای بی‌نوایی
در آن بحرید کاین عالم کف او است زمانی بیش دارید آشنایی
کف دریاست صورت‌های عالم ز کف بگذر اگر اهل صفایی
دلم کف کرد کاین نقش سخن شد بهل نقش و به دل رو گر ز مایی
برآ ای شمس تبریزی ز مشرق که اصل اصل اصل هر ضیایی

مختارنامه و «برخیز که شور محشر آمد»
سریال مختارنامه محبوب‌ترین سریال با موضوع عاشورا و ماه محرم است. این سریال ساخته «داود میرباقری» و با موسیقی ماندگار «امیر توسلی» برای مخاطبین ایرانی کاملا آشناست و هرسال بدون استثنا از زمان تولید این مجموعه در ماه محرم پخش می‌شود. تولید این سریال هشت سال طول کشید.

از سال 1380 آغاز و سال 1388 به اتمام رسید و از سال 1389 از صدا و سیما پخش شد. امیر توسلی تمام بخش‌های این اثر ازجمه تیتراژ ابتدایی و چایانی و موزیک متن این سریال را خلق کرده است. 

سه ارکستر «پارسه»، «ارکستر کوبه‌ای نایریکا» و «گروه کر فیلارمونیک تهران» اجرا و ضبط موسیقی مختارنامه را برعهده داشته‌اند. موسیقی مختارنامه با الهام مستقیم از نواهای حماسی عاشورایی به شکلی زیبا و تاثیرگذار و نوین آفریده شده است.

برخیز که شور محشر آمد
این قصه ز سوز جگر آمد
برخیز که شور محشر آمد
این قصه ز سوز جگر آمد
برخیز که با نوای نی باز!
شمس و قمری دگر بر آمد

«معصومیت از دست رفته»، ای آشنا

«معصومیت از دست» رفته سریالی ایرانی به کارگردانی داود میرباقری است.

داستان این سریال، به سده نخست هجری برمی‌گردد و با محوریت شخصیتی به نام شوذب شکل می‌گیرد. آهنگ سریال «معصومیت از دست رفته» برای تیتراژ پایانی سریالی به همین نام که در سال 1382 پخش می‌شد خوانده شده است.

شعر این آهنگ را «شهیار قنبری» سروده و زنده‌یاد فریدون شهبازیان آهنگسازی کرده است و «محمد اصفهانی» خوانندگی آن را برعهده دارد.

باور کن باور کن تنها ماندی دلا
دردا من دردا تو دردا از عشق ما
باور باور کن غربت را غصه را
ای آشنا

باور کن می میری می سوزی در گناه
سرگردان بی سامان بی یاور بی پناه
مرگت را باور کن تنها بی تکیه گاه
ای همصدا

می سوزی می سازی با دردی این چنین
بی شعله بی آتش بی باور بی یقین
دل ها را باور کن باور کن یارا