خواهر؛ پتانسیل قدرتمند اجتماعی/حضرت زینب(س)، نماد صلابت و ایستادگی خواهرانه

داشتن خواهر یا برادر می‌تواند خاطرات شیرین و فراموش‌نشدنی بسیاری را برای انسان رقم بزند. هرچند دعواها، اختلاف‌نظر‌ها و حتی رقابت‌های آشکار و پنهان هم در میان آنها وجود دارد، اما در نهایت خواهر و برادر دنیایی از تجربه‌های مشترک و ارزشمند را می‌آفرینند و گنجینه‌ای می‌سازند که ارزش آن قابل سنجش نیست. 

در این میان، نقش خواهر جایگاهی ویژه دارد؛ تکیه‌گاهی امن و استوار که قدرتش در لطافت، مهربانی و درک عمیق احساسات انسانی نهفته است.
روز جهانی خواهر برای گرامیداشت جایگاه خواهر در خانواده و یادآوری نقش خواهر در زندگی فردی و اجتماعی، هر ساله در اولین یکشنبه ماه اوت جشن گرفته می‌شود. امسال نیز این روز در ۴ اوت ۲۰۲۵ (۱۲ مرداد ۱۴۰۴) برگزار شد. 

به همین مناسبت و برای درک بهتر جایگاه خواهر در خانواده و تاثیر آن بر شخصیت افراد، شبکه خبری ایران۲۴ گفت و گویی با دکتر «افشین طباطبایی» روانشناس، نویسنده و پژوهشگر اجتماعی و حجت الاسلام «محمد صادقی» استاد دانشگاه و دین‌پژوه داشته است که در پی می‌آید. 

طباطبایی در این گفت وگو تصریح کرد: داشتن خواهر یا برادر در مقایسه با تک فرزند بودن آثار مثبت فراوانی دارد زیرا بسیاری از تجربه‌های روحی روانی را که فرد در زندگی به آنها نیازمند آنها است در محیط خانواده برای تک‌فرزندان بدست نمی‌آید و هنگامی که وارد اجتماع می‌شود، ممکن است با دشواری‌های بیشتری روبه‌رو شود. در مقابل، حضور خواهر یا برادر فرصتی برای رشد شخصیت، ارتقای هویت اجتماعی و افزایش تحمل‌پذیری فرد را فراهم می‌کند.

وی با تاکید بر جایگاه ویژه خواهر در خانواده گفت: زنان و دختران به دلیل برخورداری از مهرو عطوفت مادرانه، به طور طبیعی گرایش به حمایتگری دارند. این ویژگی سبب می‌شود که خواهران علاوه بر نقش عاطفی، تکیه‌گاهی مطمئن برای یکدیگر و حتی برای برادرانشان باشند. در فرهنگ عامه نیز خواهر همواره نمادی از پناه و آرامش در شرایط دشوار دانسته شده است؛ گنجینه‌ای عاطفی و پتانسیلی ارزشمند که نصیب انسان می‌شود.

طباطبائی افزود: خواهر داشتن نه تنها موجب شکل‌گیری هویت فردی و سلامت روانی می‌شود، بلکه در فرآیند رشد اجتماعی نیز نقشی اساسی دارد. دو دختر در یک خانواده ممکن است با اختلاف‌نظر‌ها یا درگیری‌های عاطفی و احساسی مواجه شوند، اما همین چالش‌ها فرصتی برای یادگیری مهارت‌های تعامل، حل مسئله و تاب‌آوری در برابر مشکلات زندگی به شمار می‌رود.

این پژوهشگر اجتماعی تصریح کرد: البته باید در نظر داشت که هیچ قاعده کلی وجود ندارد و کیفیت روابط خواهری به میزان امنیت و فضای حمایتی خانواده بستگی دارد؛ که اگر در محیطی سالم رشد و پرورش یابند در بسیاری از موارد باعث نزدیکی بیشتر، تعاملات عاطفی عمیق‌تر و کاهش استرس یکدیگر می‌شود.

حجت الاسلام صادقی نیز دیدگاه خود را در رابطه با جایگاه خواهر در خانواده چنین بیان کرد: در دین اسلام، خواهر - برادری جایگاه بسیار ممتازی دارد که در نظام روانشناسی به آن «نظام همشیرگی» گفته می‌شود. دین اسلام توجه خاصی به «نظام همشیرگی» دارد و آن را بسیار مبارک و مهم می‌شمرد تا جایی که حتی در زمان معرفی شخصی به عنوان فردی نزدیک به خود او را به عنوان خواهر یا برادر معرفی می‌کند. 

وی ادامه داد: در دین اسلام آمده است: «مومنین با یکدیگر خواهر و برادرند»، چون در واقع همه ما فرزندان آدم ابوالبشر (ع) و حضرت حوا (ص) هستیم و ریشه همه ما به یک پدر و مادر می‌رسد و بر همین مبنا اسلام همه را خواهر و برادر معرفی می‌کند؛ بدین معنا که افراد باید حریم شخصی یکدیگر را حفظ کنند و همواره به یکدیگر نیکی و احسان بورزند و حقوق یکدیگر را محترم بشمارند.

این دین‌پژوه افزود: در سوره مبارک نساء آیه 36، خداوند تبارک و تعالی می‌فرمایند: «خدا را عبادت کنید و به خدا شرک نورزید و به والدین و نزدیکان خود احسان کنید» که در میان نزدیکان خواهر و برادران از همه به انسان نزدیکترند. همچنین در سوره نساء آیه یازدهم و دوازدهم بصورت رسمی، حقوق مالی خواهر و دختر در خانواده دیده و جایگاه حقوقی وی در نظام خانوادگی تثبیت شده است؛ و بر خلاف فرهنگ غلطی که در ایام جاهلیت وجود داشته که دختر را به رسمیت نمی‌شناختند خداوند برای دختر ارث و جایگاه مالی در خانواده قائل شد. 

وی ادامه داد: در احادیث پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «بهترین شما کسی است که با خواهران و برادرانش بهترین رفتار را داشته باشد» پس جایگاه مهم خواهر - برادری جایگاه کانونی و کلید مهر و محبت و افزایش عاطفه در سازمان خانواده است.

 این استاد دانشگاه تصریح کرد: در علم روانشناسی یکی از مهمترین فواید پشتیبانی عاطفی در خانواده، داشتن روابط سالم با خواهر ذکر شده است. مقاله‌ای در نشریه Journal of family psychology که در سال ۲۰۲۰ به چاپ رسید در مورد داشتن روبط سالم با خواهر در خانواده خصوصا در دوران کودکی منجر به کاهش جدی اضطراب و افسردگی در بزرگسالی می‌شود. بدین معنا که اشخاصی که در دوران کودکی خواهر مهربان و پشتیبانی داشتند و با او رابطه سالم عاطفی برقرار کردند در دوران بزرگسالی اضطراب و افسردگی کمتری را تجربه می‌کنند. 

وی ادامه داد: جایگاه دیگری که برای نقش خواهر در خانواده ذکر شده است، نقش واسطه گری است؛ خواهران عمدتا نقش صلح‌آوری و سازش برقرار کردن در کانون خانوادگی را بر عهده دارند. الگوی دیگری که برای نقش خواهر در خانواده ذکر شده است الگوی هویت سازی یا نقش مربی طبیعی است؛ از آنجایی که خواهر به عنوان مادر در خانواده عمل می‌کند برای خواهران و برادران کوچک‌تر از خود به صورت طبیعی به عنوان مربی عمل می‌کند. اگر مادر را به عنوان استاد تمام فرض کنیم خواهر بزرگتر در جایگاه مربی برای خواهر و برادران کوچکتر از خود است؛ و این نقش در کلیه مهارت‌های اجتماعی چه بر روی خود خواهر و چه بر روی خواهران و برادرانش بسیار تاثیرگذار است. 

صادقی در مورد حضرت زینب(س) و نقش خواهرانه ایشان تصریح کرد: حضرت زینب(س) حق خواهری را کاملا نسبت به برادران خود ادا کردند؛ چه حفظ حرمت عاطفی و چه نقش حمایتگرانه در زمان مشکلات و سختی‌ها و چه نصیحت به نیکی و خیرخواهی؛ و ایشان از هیچ چیزی نسبت به برادران خود دریغ نکردند. 

وی ادامه داد: حضرت زینب(س) نماد صلابت و حمایتگری خواهرانه است. البته رمز آن چیز که حضرت زینب در کربلا و پس آن پدید آوردند این بود که ایشان به امام حسین(ع) نگاهی فراتر از یک برادر داشتند و ایشان را همچون امام زمان می‌دانستند.

این دین‌پژوه ادامه داد: حضرت زینب(س) موفق شدند مانند یک خواهر که تاب‌آوری خانواده را افزایش می‌دهد و از فروپاشی جلوگیری کند، تاب‌آوری جمعی را با اقداماتشان افزایش دهند. حضرت زینب با پشتیبانی و صلابت خود موجب افزایش روحیه عمومی شد و هم از مکتب برادر و امام خود دفاع کرد و هم خانواده امام را حفظ کرد و هم با خطبه‌هایی که در کوفه و شام ایراد کردند مصیبت اتفاق افتاده را به یک پیام امید تبدیل کرد و به نوعی تراژدی درمانی کردند.

وی افزود: حضرت زینب(س) همچنین برای امام سجاد(ع)، که پس از امام حسین(ع)، اما حضرت زینب(س) بودند و همچنین خواهرشان حضرت سکینه (س) تکیه گاه روانی بودند؛ و بدین ترتیب موفق شدند تا پیام غایی کربلا را برای آیندگان حفظ کنند. 

صادقی افزود: طبق تحقیقات، مشاهده شده است سطح اعتماد و صمیمیت خانواده‌هایی که خواهران در آنها نقش پررنگی دارند، بالاتر است. یعنی حضور خواهر در خانواده کاهش دهنده تنش‎‌ها است و می‌تواند در تقویت روابط خانوادگی نقشی موثر ایفا کند. بسیار مطلوب خواهد بود اگر دختران جوان در خانواده را با نقش خود به عنوان خواهر آشنا کنیم تا بدانند که می‌توانند نقش بسیار مهمی را در خانه و خانواده ایفا کنند.