چالش سواد دیجیتال، مانع جدی برای استفاده سالمندان ایرانی از نرم افزار‌های سلامت یار است
با افزایش جمعیت سالمندان و محدودیت امکانات رفاهی در ایران، اپلیکیشن‌های سلامت‌یار با پایش وضعیت جسمی، تغذیه و روان سالمندان، به‌عنوان ابزاری نوین برای مدیریت سلامت آنها مورد توجه قرار گرفته‌اند.
با توجه به افزایش جمعیت سالمندان در ایران و محدودیت امکانات رفاهی و درمانی، استفاده از ابزار‌های فناورانه به‌ویژه اپلیکیشن‌های سلامت‌یار بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. این اپلیکیشن‌ها که روی تلفن‌های هوشمند نصب می‌شوند، به سالمندان کمک می‌کنند تا سلامت جسمی و روانی خود را بهتر مدیریت کنند.
مکانیسم این نرمافزارها به این صورت است که کاربر (سالمند یا خانواده‌اش) اطلاعاتی مانند سوابق پزشکی، وضعیت تغذیه، فشار خون، قند خون، وزن، میزان فعالیت بدنی و حتی وضعیت روانی را در آن ثبت می‌کند. سپس اپلیکیشن با تحلیل این داده‌ها، توصیه‌های پزشکی و تغذیه‌ای ارائه می‌دهد و در برخی موارد هشدار‌های لازم درباره مصرف دارو یا سبک زندگی ناسالم را اعلام می‌کند.
از دیگر قابلیت‌های این اپ‌ها می‌توان به یادآوری زمان مصرف دارو، پیشنهاد رژیم غذایی مناسب، ارائه تمرین‌های سبک ورزشی، پیگیری وضعیت خواب، و حتی مشاوره‌های روان‌شناختی ساده اشاره کرد. برخی نسخه‌های پیشرفته‌تر نیز قابلیت اتصال به پزشک یا مراکز درمانی را دارند و گزارش‌های دوره‌ای سلامت کاربر را برای پزشک ارسال می‌کنند.
به این ترتیب، اپلیکیشن‌های سلامت‌یار می‌توانند نقش مهمی در افزایش کیفیت زندگی سالمندان، کاهش هزینه‌های درمانی و تسهیل دسترسی آنان به خدمات بهداشتی ایفا کنند. البته چالش‌هایی مانند آموزش سالمندان برای استفاده از این فناوری، اطمینان از دقت داده‌ها و حفظ حریم خصوصی اطلاعات هم مطرح است که نیازمند توجه جدی است.
در این رابطه و برای آشنایی بیشتر با قابلیت‌ها و مزایای این نرم‌افزار شبکه خبری ایران۲۴ گفت و گویی با دکتر «ابراهیم نوری گوشکی»، متخصص پزشکی خانواده و عضو هیات مدیره انجمن علمی متخصصین پزشکی خانواده ایران داشته است که در پی می‌آید:
نوری گوشکی با معرفی سالمندی به عنوان چالش قرن بیست و یکم گفت: جمعیت سالمندان جهان در حال افزایش است. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت WHO، تا سال ۲۰۵۰ بیش از دو میلیارد نفر از جمعیت جهان بالای ۶۰ سال خواهند بود. این موضوع، بار سنگینی بر دوش نظام‌های سلامت در کشور‌های توسعه یافته و در حال توسعه می‌گذارد. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ بر اساس برآورد‌های مرکز آمار ایران (۱۴۰۲)، سهم سالمندان از جمعیت کشور از حدود ۱۰ درصد فعلی به بیش از ۲۰ درصد در سال ۱۴۳۰ خواهد رسید.
وی افزود: افزایش طول عمر، اگر با سلامت کافی همراه نباشد، منجر به افزایش سال‌های زندگی همراه با ناتوانی می‌شود. بیماری‌های مزمن مانند فشار خون، دیابت، آرتروز، بیماری‌های قلبی و زوال عقل (از جمله آلزایمر) بیشترین بار بیماری را در این گروه سنی تشکیل می‌دهند. از طرفی، کمبود امکانات رفاهی و مراقبتی، هزینه‌های بالای درمان و کمبود پزشکان متخصص حوزه سالمندی باعث شده است که نیاز به راه حل‌های نوآورانه و پایدار بیش از هر زمان دیگری احساس شود.
نوری گوشکی در مورد نرم‌افزار سلامت‌یار گفت: در چنین شرایطی، نرم افزار سلامت یار (Health Apps for Elderly Care) به عنوان ابزاری جدید برای پایش و ارتقای سلامت سالمندان مطرح شده‌اند. این نرم افزارها بر بستر تلفن‌های همراه هوشمند عمل می‌کنند و قابلیت‌هایی مانند ثبت داده‌های پزشکی، ارائه آموزش‌های تغذیه‌ای، یادآوری دارو، توصیه‌های روانشناسی و حتی پایش فعالیت بدنی را فراهم می‌سازند.
مزایای سلامت‌یار
دکتر نوری گوشکی ویژگی‌های کلیدی این نرمافزارها را اینگونه برشمرد:
دسترسی آسان: سالمندان یا خانواده‌هایشان می‌توانند به راحتی این نرم افزارها را روی تلفن همراه نصب کنند و بدون نیاز به مراجعه مکرر به مراکز بهداشتی درمانی از خدمات پایش سلامت بهره‌مند شوند.
خودمراقبتی: مطالعات نشان داده‌اند که مشارکت فعال بیماران در پیشگیری و مدیریت بیماری، نتایج درمانی را به‌طور معناداری بهبود می‌بخشد. نرم افزارها این مشارکت را تسهیل می‌کنند.
کاهش هزینه‌ها: در بسیاری از کشورها، نرم افزار‌های سلامت توانسته‌اند با کاهش مراجعات غیرضروری به بیمارستان ها، هزینه‌های نظام سلامت را پایین بیاورند.
پایش مستمر: برخلاف مراجعه دوره‌ای به پزشک، این نرم افزارها، داده‌های روزانه و حتی لحظه‌ای را ثبت و تحلیل می‌کنند.
شواهد علمی جهانی
نوری گوشکی شواهد علمی سلامت‌یار در سطح جهان را اینگونه تفکیک کرد:
Lancet Digital Health (۲۰۲۱): مداخلات دیجیتال در بیماران مبتلا به فشار خون و دیابت نشان دادند که پایش از طریق نرمافزارها به کاهش معنادار فشار خون سیستولیک و بهبود کنترل قند خون بیماران منجر می‌شود.
BMJ (۲۰۲۲): مرور نظام‌مند روی ۴۵ مطالعه بالینی نشان داد که نرم افزار‌های تلفن همراه، پایبندی بیماران به مصرف دارو را بین ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش داده‌اند.
WHO (۲۰۲۳): در گزارش «تحول دیجیتال در نظام سلامت»، سازمان جهانی بهداشت تأکید کرده است که ابزار‌های دیجیتال می‌توانند نقش مهمی در تقویت نظام ارجاع، مراقبت‌های اولیه بهداشتی و خود مراقبتی بیماران داشته باشند.
تجربه‌های موفق جهانی
این پزشک درباره تجربه‌های موفق جهانی استفاده از سلامت‌یار گفت:
نرم افزار SilverCloud در انگلستان: برای حمایت روانی و کاهش افسردگی در سالمندان استفاده می‌شود و نتایج مثبتی در بهبود کیفیت زندگی نشان داده است.
نرم افزار MySugr در آلمان: ویژه بیماران دیابتی طراحی شده و به طور گسترده توسط بیمه‌ها پشتیبانی می‌شود.
پروژه WHO mAgeing: در چند کشور کم درآمد اجرا شد و از طریق پیامک و نرم افزار‌های ساده، توصیه‌های سلامت به سالمندان منتقل گردید.
وضعیت در ایران
نوری گوشکی درباه وضعیت این نرم‌افزار در ایران توضیح داد: در ایران، مطالعات مقدماتی در دانشگاه‌های علوم پزشکی (تهران، شیراز، مشهد) نشان داده‌اند که سالمندان تمایل دارند از این ابزار‌ها استفاده کنند؛ البته چالش سواد دیجیتال یک مانع جدی است. بسیاری از سالمندان با تلفن‌های هوشمند به خوبی نمی‌توانند کار کنند و به کمک فرزندان یا مراقبین خود نیاز دارند. با این حال، طراحی نرم افزار‌های فارسی زبان در سال‌های اخیر آغاز شده و نتایج اولیه امیدوارکننده است.
وی در پاسخ به این سوال که آیا نرم افزارها می‌توانند جایگزین پزشک و مراقبت‌های پزشکی شوند؟ گفت: خیر، نرم افزار‌های سلامت یار می‌توانند مکمل مراقبت‌های پزشکی باشند، اما به هیچ وجه جایگزین خدمات پزشک، معاینه فیزیکی یا خدمات اورژانسی نمی‌شوند. بطور مثال، یک نرم افزار می‌تواند به سالمند یادآوری کند که فشار خون خود را اندازه گیری کند و نتایج را ثبت کند، اما در صورت مشاهده علائم اورژانسی (مانند درد قفسه سینه یا افت شدید قند خون و ...)، مراجعه به پزشک ضروری است. بر اساس دستورالعمل WHO، ابزار‌های دیجیتال در مراقبت‌های سلامت باید «تسهیل کننده و پشتیبان» باشند، نه جایگزین کامل.
نقاط قوت و تهدیدات
این متخصص پزشکی خانواده درباره‌ی خطرات احتمالی این نرم‌افزار و میزان قابل اعتماد بودن آن توضیح داد:
نقاط قوت:
خودمراقبتی، یادآوری دارو‌های مورد مصرف، ایجاد انگیزه برای انجام فعالیت بدنی، پایش خلق و خو و سلامت روان و افزایش استقلال سالمندان.
تهدیدات:
خطای الگوریتمی: ممکن است داده‌ها به درستی تفسیر نشوند و تصمیمات غلطی پیشنهاد شود.
امنیت داده‌ها: اطلاعات سلامت یکی از حساس‌ترین داده هاست و خطر هک یا سوء استفاده ازآن وجود دارد.
وابستگی بیش از حد: برخی سالمندان ممکن است از مراجعه حضوری به پزشک به دلیل استفاده از نرم افزار تلفن همراه غافل شوند.
نابرابری دیجیتال: سالمندانی که دسترسی به اینترنت یا تلفن هوشمند ندارند، از این خدمات محروم می‌شوند.
پیش‌شرط‌های ورود رسمی به نظام سلامت
وی درمورد پیش‌شرط‌های ورود رسمی نرم افزار‌های سلامت یار به نظام سلامت گفت: برای ادغام موفق نرم افزارها های سلامت یار در ایران، چند گام ضروری است؛ نخست اعتبارسنجی علمی و بالینی: نرم افزارها باید در ارزیابی بالینی با جمعیت سالمندان ایرانی آزمایش شوند. دوم، استاندارد‌های حقوقی و اخلاقی: باید قوانین مشخصی برای مالکیت داده، حفظ حریم خصوصی و امنیت اطلاعات و ایمنی فضای مجازی تدوین شود. سوم، پوشش بیمه‌ای: بدون حمایت سازمان‌های بیمه گر، استفاده از این ابزار‌ها گسترده نخواهد شد. چهارم، آموزش سالمندان: لازم است دوره‌های آموزشی ساده و کاربردی برای سالمندان و خانواده هایشان طراحی و تدوین شود. و پنجم، نظارت وزارت بهداشت: نرم افزارها باید تحت نظارت سازمان غذا و دارو و سایر حوزه‌های مرتبط با وزارت بهداشت مجوز بگیرند.
وی در مورد نقش پزشکان خانواده افزود: به عنوان متخصص پزشکی خانواده، معتقدم این نرم افزارها می‌توانند بخشی از نظام مراقبت‌های اولیه بهداشتی باشند. پزشک خانواده قادر است داده‌های ثبت شده در نرم افزارها را مشاهده کند و بر اساس آن تصمیم گیری بهتری در زمینه خودمراقبتی و مدیریت بیماری‌های دوران سالمندی داشته باشد. این موضوع می‌تواند به ارتقای نظام ارجاع و کاهش بار مراجعه به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی کمک کند. نرم افزار های سلامت یار در عصر دیجیتال فرصتی بی نظیر برای بهبود کیفیت زندگی سالمندان، افزایش امید به زندگی و مدیریت بیماری‌های مزمن هستند. اما این فرصت بدون برنامه ریزی دقیق علمی و نظارت مستمرمی‌تواند به تهدید تبدیل شود؛ بنابراین این ابزار‌ها مکمل پزشک هستند، نه جایگزین آن. پیش شرط‌هایی مانند اعتبارسنجی علمی، امنیت داده ها، آموزش سالمندان و پوشش بیمه‌ای باید رعایت شود. ورود رسمی این نرم افزارها به نظام سلامت می‌تواند به ارتقای خود مراقبتی، کاهش هزینه‌های درمان و افزایش استقلال سالمندان منجر شود. به عنوان متخصص پزشک خانواده و عضو جامعه جهانی پزشکان خانواده WONCA، باور دارم که آینده نظام سلامت ایران بدون به کارگیری ابزار‌های دیجیتال، به ویژه برای سالمندان، قابل تصور نیست. ما باید با نگاهی علمی، دقیق و همراه با حمایت نظام سلامت، این ابزار‌ها را به خدمت جامعه درآوریم.
