در حالی که جمهوری اسلامی غنی‌سازی اورانیوم خود را به سطح بی‌سابقه‌ای افزایش می‌دهد، دیپلمات‌های غربی در تلاشند تا گفتگوها را از سربگیرند
در شرایطی که گفته شده اخیرا ایران و آمریکا مذاکرات غیرمستقیمی پیرامون اختلافات هسته‌ای داشته‌اند، سخنگوی سیاست خارجه اتحادیه اروپا روز گذشته اظهار کرد که تاکید اتحادیه اروپا احیای برجام است. توافقی که چندی پیش جو بایدن، رییس جمهور ایالات متحده آن را مرده خواند. روزنامه فایننشال تایمز با انتشار گزارشی با عنوان «آیا حرکت ایران به سوی وضعیت هسته‌ای متوقف می شود؟» نگاهی به آخرین تحولات در این موضوع داشته است.
یک کشف غیرمتتظره
در ماه ژانویه، دو بازرس ناظر اتمی سازمان ملل، تقریبا بدون اطلاع قبلی به همتایان ایرانی خود، برای بازرسی از مجتمع هسته‌ای فوردو عازم ایران شدند. این چیزی است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آن را یک بازرسی روتین سرزده می‌نامد. هدف از این بازرسی دادن کم‌ترین زمان ممکن به پرسنل یکی از مخفی‌ترین مراکز جمهوری اسلامی برای هرگونه دستکاری و تغییر تجهیزات است.
در همین بازرسی بود که ناظران یک کشف غیرمتتظره کردند. پس از ورود بازرسان به مجتمع فوردو، آنها بلافاصله متوجه یک مسئله نگران‌کننده شدند. طبق گزارش آژانس، دو آبشار از سانتریفیوژهای پیشرفته طوری تنظیم شده بودند که تا حد زیادی با چیزی که مقامات ایرانی به آژانس اطلاع داده بودند، فرق داشت.
این کشف باعث یک گفتگوی کوتاه بین بازرسان و دانشمندان ایرانی شد که تأکید می‌کردند که چیزی تغییر نکرده است. روز بعد، متخصصین آژانس برای نمونه‌برداری از غبار تأسیسات محوطه و ارسال آن به مقر آژانس در وین، به مجتمع فوردو برگشتند.
بعد از بررسی نمونه‌ها، آژانس چیزی یافت که جهان را شوکه کرد. خلوص اورانیوم موجود در غبار به ۸۳.۴ درصد می‌رسید که بالاترین سطحی است در ایران یافت شده است. این کشف نشان داد که تهران بیش از همیشه به مرحله گریز هسته‌ای نزدیک است.
این آخرین نمونه‌ای بود که نشان می‌داد از زمان خروج دولت ترامپ از برجام در سال ۲۰۱۸، برنامه هسته‌ای ایران چقدر پیشرفت کرده بود. طی ۵ سال گذشته، جمهوری اسلامی در یک بازی خطرناک «لبه پرتگاه» با واشنگتن قرار دارد و امروز ایران به آستانه گریز هسته‌ای رسیده است.
در ماه مارس، ژنرال مارک میلی، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا در یک جلسه استماع سنا ادعا کرد که ایران «می‌تواند در عرض ۱۰ تا ۱۵ روز به مواد لازم برای شکاف هسته‌ای برسد». این بحرانی است که دیپلمات‌های غربی در تلاشند تا با رسیدن به گزینه‌های مناسب، روند آن را معکوس کرده یا حداقل جلوی پیش‌روی آن را بگیرند؛ زیرا بیم آن می‌رود که مسیر کنونی بی‌ثبات بوده و ممکن است جرقه جنگ بعدی خاورمیانه را بزند.
راه‌حل موقت
در ماه‌های اخیر، مقامات اروپایی و آمریکایی بی‌سروصدا گفتگوها برای حل این بحران را از سر گرفته‌اند.
همچنین در ماه مارس، مقامات تروییکای اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) با علی باقری کنی، مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران در اوسلو دیدار کردند. باقری کنی گفت که این ماه نیز به صورت جداگانه با مقامات این کشور در ابوظبی دیدار داشته است.
در همین حال، در میانه افزایش تنش‌ها سه‌ماهه نخست سال، گفتگو میان ایران آمریکا آغاز شد. یک پیمانکار آمریکایی در حمله پهپادی در سوریه کشته شد و آمریکا با یک حمله هوایی علیه تأسیسات نیروهای نزدیک به ایران، تلافی کرد. در این حمله چند جنگجوی مرتبط با ایران کشته شدند.
به گفته یک فرد آگاه، بعد از این درگیری، آمریکا نشانه‌هایی از ایران دریافت کرد که تهران مایل به مذاکره و کاهش تنش‌ها بوده و به نظر جدی‌تر از قبل می‌رسد. به ادعای این منبع، پس از گفتگوهای غیرمستقیم بین ایران و آمریکا در کشور عمان، تهران نشان داد که مایل است تا گام‌های اتمی لازم برای عقب‌نشستن را بردارد. واشنگتن نیز منتظر است تا ببیند تهران واقعاً این کار را خواهد کرد یا خیر. اما همچنین ایالات متحده به ایران اطلاع داده که در صورت مشاهده غنی‌سازی بالای ۶۰ درصد، آن را به مثابه حرکت به سمت استفاده تسلیحاتی می‌بیند. این منبع افزود که دولت بایدن گفته که ادامه‌دادن به این مسیر عواقبی جدی خواهد داشت.
هم‌زمان، مقامات آمریکایی بر تبادل احتمالی چند زندانی آمریکایی که حداقل شامل ۳ دوتابعیتی می‌شوند، تمرکز کرده است. راب مالی، نماینده آمریکا در امور ایران در چند نوبت با امیر سعید ایروانی، سفیر ایران در سازمان ملل ملاقات کرده است. یک دیپلمات ارشد گفت: «برای آمریکایی‌ها مهم است که موضوع هسته‌ای و زندانیان به طور هم‌زمان پیگیری شود. تبادل زندانی می‌تواند بازکننده قفل مذاکرات هسته‌ای باشد».
شانس پایین برجام و انگیزه دیپلماسی دوباره
تعداد کمی از مقامات بر این باورند که هنوز می‌توان برجام را احیا کرد. طبق برجام ایران تعهد داده بود که در ازای لغو تحریم‌ها، محدودیت‌های بزرگی بر فعالیت هسته‌ای خود اعمال کرده و به بازرسی‌های دقیق آژانس اجازه بدهد. در عوض، دیپلمات‌های می‌گویند که بهترین امید یک توافق موقت بر لغو برخی تحریم‌ها در ازای کاهش برخی فعالیت‌های هسته‌ای ایران است؛ بدون اینکه نیاز باشد این توافق به تأیید کنگره برسد.
هنری روم، کارشناس ارشد مؤسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک می‌گوید که گام‌های غیرمنتظره ایران به ایجاد انگیزه برای ازسرگرفتن دیپلماسی کمک کرد. او افزود که کشف ذرات 83.7 درصدی نشان داد که اگر برای کاهش تنش‌ها تلاشی صورت نگیرد، این مسیر به کجا ختم خواهد شد».
اما افزایش ذخایر اورانیوم با خلوص بالای ایران به این معنی است که ریسک ماجرا به شکل خطرناکی در حال افزایش است. مقامات پنتاگون نگران تشدید تنش‌ها و بازشدن پای امریکا به یک جنگ دیگر هستند.
اسرائیل نیز هشدار داده که هر کاری که لازم باشد برای جلوگیری از گریز هسته‌ای ایران انجام خواهد داد و این نگرانی را تشدید کرده که ممکن است به ایران حمله کند. روز یک‌شنبه، بنیامین نتانیاهو تکرار کرد که اسرائیل هر کاری که نیاز باشد برای دفاع از خود انجام خواهد داد.
کلسی دونپورت، مدیر سیاست منع اشاره انجمن کنترل تسلیحات می‌گوید: «با توجه به پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران، تهران فضای کمی برای تشدید تنش‌ها بدون گذر از خط‌قرمزهای آمریکا و اسرائیل دارد. هنوز فرصت وجود دارد، اما ریسک اشتباه محاسباتی در حال افزایش بوده و با نبود اقدامات تنش‌زدا، افزایش خواهد داشت».
اما اینکه ایران به چه شروطی تن خواهد داد، پرسشی است که دیپلمات‌های آمریکایی و اروپایی از زمان آغاز دوباره به دنبال پاسخ آن هستند. یک مقام اروپایی گفت: «می‌خواهیم بدانیم که آیا ایرانی‌ها مایل به تنش‌زدایی هستند؟ آنها در ازای آن از ما چه می‌خواند و آیا ما مایل به آن هستیم»؟
ادامه بی‌اعتمادی و توافقی دست پایین
با توجه به اولویت‌های جو بایدن، خواسته‌های ایران و عمق بی‌اعتمادی بین دو کشور، نسبت به شانس مذاکرات برای رسیدن به چیزی بیش از یک راه حل موقت، بدبینی وجود دارد.
رم می‌گوید: «با توجه به اولویت‌های دیگر دولت و هزینه‌های سیاسی برای پیگیری جدی یک تلاش دیپلماتیک هماهنگ‌تر، هدف این است که این موضوع از دستور کار رئیس‌جمهور خارج شود. دولت امید دارد که با دنبال‌کردن مسیر تنش‌زدایی بتواند تا زمان انتخابات ریاست‌جمهور جلوی فوران بحران را بگیرد».
گریز هسته‌ای
کشف ذرات خلوص بالا زنگ خطر در سراسر جهان را به صدا درآورد. این ماه، مقامات تروییکای اروپایی آن را یک پیشرفت بی‌سابقه و بسیار جدی خوانند. دیپلمات‌ها و تحلیل‌گران نمی‌دانند که آیا این واقعاً یک حرکت تحریک‌کننده عمدی از سوی تهران بود یا ترفندی برای آزمایش توانایی‌های نظارتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یا حتی یک حادثه.
ایران به آژانس گفت که این ذرات نتیجه نوسانات ناخواسته در فرآیند غنی‌سازی بودند. توضیحی که ناظر اتمی در ماه ژوئن گفت که با سایر اطلاعاتی که ایران ارائه کرده بود، تضاد ندارد. اما واقعیت تلخ برای غرب این است که ایران به مدت دو سال اورانیوم ۶۰ درصدی تولید می‌کرده است. تنها کشورهایی که به گریز هسته‌ای رسیده‌اند در چنین سطحی غنی‌سازی می‌کنند. کارشناسان معمولاً خلوص ۹۰ درصد را به عنوان حد گریز هسته‌ای می‌دانند. داونپورت می‌گوید که اما ایران سخت‌ترین گام‌های فنی را برداشته و به راحتی می‌تواند ذخایر ۱۱۴ کیلوگرمی خود را تا ۶۰ درصد که از فوریه تقریباً یک‌سوم افزایش یافته است را غنی‌سازی کند.
او افزود: «اگر ایران بتواند به سرعت مواد کافی برای گریز هسته‌ای را تولید کرده و به سرعت آنها به مراکز مخفی منتقل کند، مختل‌کردن آن بسیار چالش‌برانگیزتر خواهد بود. سپس، ایران این شانس را دارد که یک زرادخانه هسته‌ای محدود را ایجاد کرده که به تهران قدرت بازدارندگی هسته‌ای خواهد داد». این یک تغییر مسیر بزرگ از چیزی بود که ایران در برجام توافق کرده و تا یک سال پس از خروج ترامپ و اعمال تحریم‌ها، به آن پایبند مانده بود.
بر اساس این توافق، ایران از سانتریفیوژهای نسبتاً ابتدایی آی‌آر۱ استفاده می‌کرد که ناکارآمد و مستعد خرابی هستند. همچنین موافقت کرد که بیش از ۳.۶۷ درصد غنی‌سازی نکرده و ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود را زیر ۳۰۰ کیلوگرم نگه دارد و مازاد آن را به خارج از کشور بفرستد. ایران همچنین توافق کرده بود که در فوردو غنی‌سازی نکند.
امروزه چندین آبشار سانتریفیوژهای پیشرفته آی‌آر۴ و آی‌آر۶ در تأسیسات ایران نصب شده که به آن امکان می‌دهد با سرعت بسیار بیشتری غنی‌سازی کند. ایران ذخیره‌ای بالغ بر ۴۰۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده دارد.
گام‌های تدریجی، اما نه کافی!
در ماه‌های اخیر، ایران متعهد شده تا همکاری‌های خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را افزایش دهد که شامل اجازه مجدد دوربین‌ها در مراکز هسته‌ای می‌شود. اما تروئیکای اروپایی گفت: «گام‌های تدریجی و محدود رضایت‌بخش و کافی نیستند».
چالش بلندمدت دیپلمات‌های غربی سنجش میزان جدیت ایران در مذاکرات است. به ادعای نویسندگان فایننشال‌تایمز، از زمانی که بایدن روی کار آمد، ایران دو بار تلاش‌ها برای احیای برجام را رد کرد و بر خواسته‌هایی اصرار داشت که به ادعای دیپلمات‌های غربی، غیرواقعی بودند؛ مانند ضمانت از اینکه دولت آمریکا به طور یک‌جانبه از توافق خارج نشود.
آخرین تلاش دیپلماتیک در ماه آگوست متوقف شد. سپس، گسترش همکاری ایران و روسیه باعث بیش‌تر شدن خشم غرب و کدورت روابط با آنها شد. یکی دیگر از دیپلمات‌های غربی ادعا کرده: «ما نمی‌توانیم به ایران اعتماد کنیم؛ زیرا 20 سال است که آنها به سؤالات ما پاسخ نمی‌دهند».
تعیین چارچوبی برای توافق هسته‌ای
تهران اصرار دارد که برنامه هسته‌ایش غیرنظامی است. رهبر ایران در سال 2010 فتوایی مبنی بر ممنوعیت تسلیحات هسته‌ای صادر کرد و جمهوری اسلامی بارها اعلام کرده که موافق بازگشت به برجام است، اما ضمانت‌های بیشتری می‌خواهد.
در هفته‌های اخیر، دیپلمات‌ها و تحلیل‌گران تلاش کرده‌اند از مجموعه‌ای از سخنرانی‌های مقامات عالی، نشانه ای از تغییر لحنی را پیدا کنند که نشانه‌ای از تمایل به مذاکره یا توافق باشد.
با این حال، مقامات عملگرایی که برجام را در سال 2015 مهندسی کرده بودند، دیگر در قدرت نیستند. امروزه، همه بازوهای دولت توسط محافظه‌کاران منتقد توافق و از نظر ایدئولوژیک، مخالف تعامل با ایالات متحده کنترل می‌شود.
با این حال، یکی از منابع داخلی نظام با اشاره به تمایل تهران برای کاهش فشار بر اقتصاد تحت فشار تحریم‌ها و نزدیکی اخیر با رقبای عرب می‌گوید که مقامات در حال «تعیین چارچوبی برای توافق هسته‌ای» است. این منبع گفت: «ایران به دنبال تنش‌زدایی در سیاست خارجی خود است. زمانی که اصلاح‌طلبان در قدرت بودند، همیشه این ترس وجود داشت که اوضاع را به دست گرفته و برای عادی‌سازی با آمریکا فشار بیاورند. اما اکنون این نگرانی وجود ندارد زیرا نظام سیاسی در دست محافظه کاران است».
این منبع افزود که با این حال، هر توافقی باید بر اساس برجام باشد و ایران نیز شروطی دارد، از جمله اینکه زیرساخت‌های هسته‌ای «دست نخورد» و «وعده‌های فردایی» نیز به درد نمی‌خورند.او گفت: «آنها باید اکنون بدانند که دیگر نمی‌توانند ما را تحت فشار زیادی قرار دهند. اگر آنها با ایران به توافق نرسند، ما باز هم به گریز هسته‌ای نزدیک خواهیم شد».
اگر توافق صورت نگیرد
حسین موسویان، یکی از مقامات ارشد سابق ایران که اکنون در دانشگاه پرینستون مشغول به کار است، می‌گوید اگر توافقی صورت نگیرد، سرعت غنی‌سازی ایران تا حد 90 درصدی ایران افزایش می‌یابد، غرب مکانیسم ماشه را فعال کرده و فورا تحریم‌های سازمان ملل اعمال می‌شود. تهران نیز عضویت خود در معاهده منع اشاعه تسلیحات اتمی را تعلیق می‌کند.
اما او همچنان بر این باور است که ایران آماده احیای برجام یا دستیابی به یک توافق «کم‌تر در برابر کم‌تر» است که در آن تهران تنش‌ها را کاهش داده و آمریکا نیز چشم خود را بر صادرات نفت و پتروشیمی ایران می‌بندد.
موسویان می‌گوید که زمانی که ایران در ماه آگوست پیش‌نویس‌های پیشنهادی را رد کرد، ایران در این «تصور» بود که جنگ اوکراین اروپا را برای نفت و گاز ایران مستاصل کرده و شانس تهران برای حصول توافقی بهتر را افزایش می‌دهد. او می‌گوید که اما اکنون محافظه‌کاران حاکم بر ایران می‌خواهند اقتصاد سرپا کنند. از سال 97، ما همیشه دو جناح داشتیم که یکدیگر را به چالش می‌کشیدند. اصلاح‌طلبان و اصول‌گرایان یکدیگر را مقصر می‌دانستند. حالا همه چیز با دست اصول‌گرایان است. دوران سرزنش‌بازی به پایان رسیده است».
توافق تا پیش از انتخابات
سعید لیلاز، تحلیلگر ایرانی می‌گوید که تهران همچنین باید قبل از انتخابات آتی مجلس به توافق برسد. زیرا نظام می‌خواهد پس از مشارکت پایین‌تر از ۵۰ درصد مردم در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۱ از مشارکت معقول در این دوره مطمئن شود. لیلاز می‌گوید که نظام در پی آن است که پس از اعتراضات سال گذشته، رأی ایرانیان را به عنوان سندی بر مشروعیت خود نشان دهد.
با این حال، برای بیش از دو سال، بازرگانان و اصلاح‌طلبان ایرانی امید خود را به فشارهای داخلی بسته بودند که محافظه کاران را مجبور کند تا با دشمن سرسخت خود به توافق برسند. اما امید و خوش‌بینی آنها بیهوده بود.
هزینه‌های یک توافق بد و بازی موش‌وگربه
ولی نصر، یک استاد ایرانی‌آمریکایی دانشگاه جانز هاپکینز هشدار داد که هیچ‌کس، حتی مقامات عالی نیز نمی‌تواند هزینه سیاسی یک معامله بد دیگر با آمریکا را تقبل کند. نصر افزود: «اراده همه طرف‌ها، به غیر از اسرائیل، ایجاد یک پایه و قرار دادن نرده‌های محافظ در اطراف آن است».
او اذعان کرد: «اما تهران باید برنامه هسته‌ای خود را حفظ کند؛ زیرا این تنها اهرمی است که آنها در اختیار دارند. ایرانی‌ها نمی‌خواهند آمریکا یا اروپا 100 درصد احساس راحتی کند، زیرا در این صورت آنها ایران را فراموش خواهند کرد. ما شاهد یک بازی موش‌وگربه هستیم».
هدف بلندمدت ایران
سؤال کلیدی برای دیپلمات‌ها این است که آیا گسترش برنامه هسته‌ای هنوز صرفاً یک اهرم فشار در میز مذاکره بوده یا بخشی از یک بلندپروای بزرگ‌تر شده است؟
حتی اگر این یک تاکتیک مذاکره باشد، هر چه برنامه جلوتر رود، انتظار می‌رود تهران در ازای معکوس‌کردن دستاوردهای خود مطالبات بیشتری داشته باشد.
روم می‌گوید: «آنها با افزایش دستاوردهای هسته‌ای خود، می‌توانند مقداری از آنها را ببخشند، اما همچنین آنها را به آنچه که مسلماً هدف بلندمدتشان بوده، می‌رساند؛ یعنی شناخته‌شدن به عنوان کشوری که در آستانه گریز هسته‌ای قرار دارد. وقتی به این نقطه برسند، ممکن است فکر کنارگذاشتنش سخت شود».
گذر زمان نیز می‌تواند به ضرر کسانی باشد که هنوز به رسیدن به یک راه‌حل امید دارند. در ماه اکتبر، بندهایی از برجام که برنامه موشک‌های بالستیک ایران را تحریم می‌کرد، منقضی می‌شوند. این می‌تواند برای غرب دشوار باشد، به‌ویژه اگر ایران بخواهد به روسیه سلاح بدهد.
و احتمال بازگشت ترامپ به کاخ سفید در سال 2024 یا یک مخالف جمهوری اسلامنی نیز عامل بی‌ثبات‌کننده دیگری خواهد بود. اگر یک ترامپیست به کاخ سفید برسد، همه چیز تمام می‌شود. موسویان می‌گوید: «نقشه الف، نقشه ب، برجام، همه چیز به غیر از تهدید یا جنگ از روی میز برداشته می‌شود. راه مقابله با آن این است که برای دستیابی به توافق باید هسته‌ای شد».
با این حال، او پیش‌بینی می‌کند که تا زمانی که آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ایران است، ایران به دنبال ساخت سلاح نخواهد بود. اما هیچ کس نمی‌داند بعد از آن چه اتفاقی می‌افتد.
اکو ایران
