«کودک بازیگر» یا «کودک کار»؛ نیش و نوش جستجوی آینده در سینما
به گزارش شبکه خبری ایران ۲۴، هنرپیشگی یکی از محبوب‌ترین مشاغل است بسیاری از کودکان و نوجوانان رویای بازیگری را در سر می‌پرورانند و نسبت به آن علاقه‌مندند.
ظاهر پر زرق و برق و پشت صحنه‌های سرگرم کننده و جذابی که از آثار تصویری منتشر می‌شود، تصویری بی نقص و ایده‌آل از سینما و تلویزیون ساخته است. حال آنکه افرادی که از نزدیک با این فضا آشنایی دارند، می‌دانند که سینما درعین جذابیت بی رحم نیز هست!
سینما گاه آدمی عادی را به ستارهای پر فروغ تبدیل کرده و گاه ستارهای پر فروغش را به باد فراموشی سپرده تا اینکه کم فروغ و بعد خاموش شده‌اند.
این هنر - صنعت جادویی می‌تواند در مدتی کوتاه شخص را از فرش به عرش برساند، اما هیچ تضمینی نمی‌دهد که همان بالا نگه دارد! چه بسیار افرادی که با هزار امید و آرزو وارد این حیطه شده و با وجود موفقیت‌هایی که کسب کردند، پس از مدتی کنار گذاشته شدند. بله، سینما چنین است؛ ازآدم‌ها ستاره می‌سازد، اما قول نمی دهد که تا آخر ستاره بمانند.
این ویژگی سینما، کوچک و بزرگ هم نمی‌شناسد. اما کودکان با توجه به بی تجربه بودن و ناتوانی در تصمیم گیری‌های درست سینمایی، بیشتر در معرض فراموشی قرار می‌گیرند. کودک - بازیگرها آسیب پذیرترین قشر سینمایی هستند که نسبت به شرایط و حق و حقوق آنها در فیلم و سریال‌ها کم توجهی شده است.
فیلمسازان ایرانی در دهه‌های گذشته چندین فیلم و سریال با محوریت کودکان و نوجوانان ساخته‌اند و با توجه به موضوع فیلم یا سریال، نقش‌های اصلی و تاثیرگذار این آثار را کودکان ایفا کرده‌اند.
برخی از بازیگران کودک، به واسطه حضور پدر و مادر در سینما، از کودکی وارد این عرصه شده و تا بزرگسالی این مسیر را با هدایت والدین ادامه داده‌اند، برخی هم به سبب سختی کار دلزده شده و مسیر دیگری را در پیش گرفتند، برخی دیگر از آنها تلاش کرده‌اند به هر طریقی از جمله ادامه تحصیل در این حوزه، راهشان را ادامه دهند اما، اغلب آنها با وجود تمایل به ادامه مسیر، گنار گذاشته شده و دیگر دعوت به کار نشده‌اند.
دست تقدیر، بی رحمی سینما یا بی توجهی سینماگران، هر چه که بود، سبب شد تا برخی از کودک بازیگران دیروز و بزرگسالان امروز، به کلی فراموش شده و مسیر زندگیشان عوض شود.
فراموش شدن و کنار گذاشته شدن مسأله‌ای است که همواره در کمین کودک - بازیگرها است. فیلمسازان موظف نیستند که بازیگران کودک را در آثار مختلف خود به بازی گرفته و حمایت کنند، اما این وظیفه آنها و عوامل فیلم و سریال‌هاست تا کودک و والدین او را نسبت شرایط جدیدی که با آن رو‌به‌رو خواهد شد و عواقب آن آگاه کنند.
آسیب به بازیگران کودک فقط درمعرض فراموشی و بی اعتنایی قرار گرفتن نیست، علاوه بر آن ساعات طولانی کار در طول روز، شرایط دشوار برخی از صحنه‌های تصویربرداری و نیز جدیدت و عصبانیت سازندگان، عوامل و بازیگران دیگر سر صحنه، از جمله مسائلی است که می‌تواند برای بازیگر کودک مشکل‌ساز شود. مسائل روحی و روانی مربوط به شهرت، دوری از فضای درس و مدرسه و نیز قرار گرفتن کودک در معرض تعرضات جنسی نیز از دیگر مشکلات تهدید کننده برای بازیگران کودک است.
با این وجود، حضور کودکان و نوجوانان در بسیاری از آثار سینمایی و تلویزیونی ناگزیر است. اما می‌توان با در نظر گرفتن پروتکل‌ها و تعیین قوانینی کارآمد، از حقوق بازیگران کودک صیانت کرده و آسیب‌ها را به حداقل رساند.
پسربچه شیرین زبان «قصه‌های مجید» شورای شهری شد
مهدی باقر بیگی، در سریال «قصه‌های مجید»، یکی از آثار فراموش نشدنی کیومرث پوراحمد، در سنین کودکی نقش اصلی یعنی «مجید» را ایفا کرده است. نشریه دنیای تصویر، کاراکتر مجید در این مجموعه تلویزیونی را به عنوان یکی از ۱۰۰ نقش فراموش نشدنی تاریخ سینما و تلویزیون ایران انتخاب کرده‌است. با این وجود باقربیگی پس از این مجموعه به جز ایفای نقش در چند فیلم سینمایی که آنها هم ساخته کیومرث پوراحمد بودند و نیز چند سریال با نقش آفرینی‌های محدود، حضور پررنگی در عرصه سینما و تلویزیون نداشته است.
باقربیگی که در بزرگسالی مشغول فعالیت‌هایی به جز بازیگری شده و عضر شورای شهر اصفهان نیز بوده، در گفت‌و‌گوی پیرامون عدم حضور در عرصه بازیگری گفته است: پارتی بازی و باند بازی در عرصه بازیگری سبب شده رقابت واقعی بین هنرمندان صورت نگیرد و انتخاب‌های نقش آفرینان براساس شایستگی‌ها انجام نشود، امیدوارم با تغییراتی که در ساختار مدیریتی صداوسیما صورت گرفته بتوانیم شاهد حرکت‌هایی نو درجهت افزایش کیفیت تولیدات مختلف دررسانه ملی باشیم.
«باشو» دوست داشتنی بهرام بیضایی به دستفروشی رسید
یکی از مطرح‌ترین کودک بازیگران فراموش شده در سینمای ایران بازیگر فیلم «باشو غریبه کوچک» ساخته تحسین شده بهرام بیضایی است. فیلمی که برخی از منتقدان آن را بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران دانسته‌اند.
عدنان عفراویان بازیگر نقش «باشو» در این فیلم، اهل اهواز است. او بعد از از «باشو غریبه کوچک» در فیلم دیگری بازی نداشته و بعد از ایفای یک نقش پررنگ و درخشان به کلی از عرصه سینما کنار گذاشته شده است.
تا چندی پیش، عدنان عفراویان که دیگر بزرگسال شده بود به دست فروشی و سیگار فروشی در اهواز مشغول بوده است. او در یک مصاحبه گفته است: «من هم مثل خیلی از نوجوانانی که برای اولین بار در سینما حضور پیدا کردند و شاهکاری را خلق کردند و بعد رها و تنها شدند برای مدتی افسرده و گیج شده بودم.»
«علی»، ستاره فیلم مجید مجیدی، تصویرش به اسکار رسید اما ماندگار نشد
میر فرخ هاشمیان بازیگر نقش «علی» در فیلم «بچه‌های آسمان» ساخته مجید مجیدی نیز کودک بازیگری بود که در سنین کودکی در فیلمی ایفای نقش کرد که یکی از پنج نامزد نهایی جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی زبان سال ۱۹۹۸ بود.
وی در همان سال‌ها جایزه ویژه هیئت داوران جشن حافظ را بدست آورد. هاشمیان، اما بعد از بازی در فیلم موفق مجیدی، از بازیگری دور شد و بعد از سال‌ها در سریال «کیمیا» ایفای نقش کرد. اما حضور پر رنگ او در عرصه بازیگری مربوط به همان کودکی و ایفای نقش در «بچه‌های آسمان» است.
دختر کوچولوی کم شنوا در فیلم پوران درخشنده، فروشنده شد
عطیه معصومی در هشت سالگی در فیلم «پرنده کوچک خوشبختی» ساخته پوران درخشنده ایفای نقش کرده است. وی که بازیگری نیمه ناشنوا است، بعد از این نقش حضور قابل توجهی درعرصه بازیگری نداشته و اکنون با همسر خود مشغول فروشندگی در یک فروشگاه لوازم تزیینی و کادویی است.
معصومی چند سال بعد از بازی در «پرنده کوچک خوشبختی»، در یک فیلم دیگر از درخشنده حضور داشته و نقش کوتاهی نیز در سریال «بزنگاه» ساخته رضا عطاران داشته است.
بازیگری، کودکان را در معرض چه آسیب‌هایی قرار می‌دهد؟
کارشناسان سینما اذعان کرده‌اند که در سینمای ما چیزی به عنوان حقوق کودک - بازیگر وجود ندارد و حتی تصور آن با توجه به مشکلات زیادی که در این صنعت وجود دارد، آرمان گرایانه و کمی دور از ذهن است.
آنها با تاکید بر اینکه آسیب و خطر همیشه در کمین بازیگران کودک است، ناآگاهی والدین از شرایط و اوضاع سینما و صرفا توجه به زرق و برق و تجملات آن را مهمترین دلیل آسیب دیدن کودک – بازیگر می‌دانند.
حسین سلطان محمدی از جمله منتقدان پیشکسوت سینما معتقد است، کودکان وقتی وارد عالم سینما می‌شوند نمی‌فهمند سینما یعنی چه و فقط از ظواهر و عکس خوششان می‌آید.
وی تاکید می‌کند: کودکان بازیگر نمی‌دانند با این شهرت چکار باید کنند. در صورتی که بازیگر بزرگسال می‌داند با این شهرت و تشکیلات باید گام بعدی را چگونه باشد. در مورد بازیگر کودک نقش اطرافیان مهم است. فیلم موفق برای بچه نیست برای تولید کننده و کارگردان است. فیلمساز فیلم خود را ساخته و پول آن را بدست آورده و رفته دیگر کاری به بازیگر کودک ندارد. چون بازیگر کودک مثل بازیگر بزرگسال ارتباطات را نمی‌شناسد، کارش تداوم پیدا نمی‌کند. باید کسی او را راهنمایی و سرپرستی کند. والدینشان هم بلد نیستند این مسائل را مدیریت کنند.
این منتقد به تفاوت کودک - بازیگرانی که به واسطه داشتن والدین سینمایی وارد این عرصه می‌شوند با سایر کودک - بازیگران، پرداخته و تصریح می‌کند: افرادی مثل لیلا حاتمی، باران کوثری، پگاه آهنگرانی، ستاره پسیانی و ترانه علیدوستی که از کودکی وارد بازیگر می‌شوند و بازیگر می‌مانند، پدر مارشان در این حوزه بودند و ماجرایشان فرق می‌کند. اینها پدرشان پشتشان می‌ایستد بقیه اینطور نیستند.
منوچهر اکبرلو نویسنده و منتقد سینمایی نیز درباره حقوق بازیگران کودک می‌گوید: مسئله مهم این است که حقوق کودکان در سینمای ما وجود ندارد. هیچکدام از اصولی که مربوط به روانشناسی کودک و برگرفته از حقوق کودکان باشد، در سینما رعایت نمی‌شود.
وی در عین حال یادآوری می‌کند: برخی که تعدادشان هم خیلی اندک است این موارد را رعایت می‌کنند و در کنار کودک بازیگران از مشاوران تربیتی، روانشناسان و یا معلمان استفاه می‌کنند.
اکبرلو عدم رعایت حقوق کودک - بازیگران را ناشی از عدم رعایت حقوق کودک در جامعه و در دیگر ساحت‌ها مانند مدرسه می‌داند و اضافه می‌کند: حاکمیت سرمایه و سرمایه داری در سینما همواره همه چیز را به نفع خود قربانی می‌کند و یکی از چیزهایی که قربانی می‌شود حقوق کودکان است. متاسفانه شاهدیم که بچه‌ها در طول ضبط فیلم‌ها و مخصوصا پس از پایان آن دچارآسیب‌هایی می‌شوند که باعث می‌شود برخی سینما را ببوسند و کنار بگذارند.
عقیل عزتی جامعه شناس فعال در حوزه کودک نیز معتقد است که، چون بازیگری یک کار جدی، حرفه‌ای و استرس آور است، کودکِ بازیگر، کودکِ کار است.
وی همچنین کودکان بلاگر و اینستاگرامی را نیز کودک کار می‌داند و می‌گوید این موضوعی نیست که کسی بتواند آن را کتمان کند.
این جامعه شناس می‌گوید: هر کسی که زیر ۱۸ سال سن دارد، زمان‌هایی از عمر خود را برای یک کاری صرف می‌کند و در مقابل درآمدی بدست می‌آورد، کودک کار است.
عزتی درباره تفاوت کودکان بازیگر با دیگر کودکان کار می‌گوید: تنها تفاوتی که کودک بازیگران با دیگر کودکان کاردارند این است که دیگران فکر می‌کنند، چون کودک انتخاب کرده این کار را انجام دهد، با رضایت خودش بوده و علاقه دارد اما، کودک در سنی نیست که بتواند تصمیم بگیرد و اصلا نمی‌داند کار چیست؛ در این سن کودک قدرت تشخیص ندارد. آیا می‌تواند از آسیب‌هایی که در فضای بازیگری ممکن است دچارش شود، خودش را مصون نگه دارد؟ در این فضا مسائلی داریم که حتی برای بزرگسالان هم می‌تواند مشکل ایجاد کند. چطور می‌توانیم تضمین کنیم که مشکلی برای کودک ایجاد نمی‌شود و او می‌تواند این مسائل را حل کند؟
این کارشناس درخصوص مشکلات احتمالی که ممکن است گریبانگیر بازیگران کودک شود، عنوان می‌کند: ممکن است ۱۰ سال بعد که کودک بزرگتر شد، نتواند زندگی دیگری را برای خود طراحی کند و امکان‌های انتخاب یک زندگی جدید برای اواز بین برود. در این صورت، چون کودک در سن کم توسط والدین یا اطرافیانش به یک بازیگر یا بلاگر تبدیل شده، حق کودکی‌اش تضییع می‌شود. از این گذشته بر تمام زندگی این کودک سایه می‌اندازد. آیا والدین به این فکر کرده‌اند؟ این کودک بعد از معروفیت هویتی پیدا می‌کند که کل آینده‌اش بر اساس آن هویت ساخته می‌شود. ممکن است اختلال هویتی در کودک ایجاد شود و ساختن هویتش در آینده دچار مشکل شود. مسئله دیگر سوءاستفاده‌های ابزاری از کودک مثل تمرکز بیش از حد بر زیبایی کودک است. سوءاستفاده‌های جنسی هم چه برای کودک بازیگر دختر و چه پسر می‌تواند راحت‌تر از بزرگسالان اتفاق بیفتد. پدر ومادر همیشه که نمی‌توانند هنگام کار در کنار کودک حضور داشته باشند. کودک انسان نسبت به سایر گونه‌ها در برابر خطرات محیطی آسیب پذیرتر است. موضوع دیگر سختی کار، حفظ دیالوگ و امر و نهی عوامل به کودک است؛ ممکن است کودک ظرفیت تحمل این مسائل را نداشته باشد، اما فکر کند که مجبور است این راه را ادامه دهد. همچنین اگر کودکی بعد از بازی در یک فیلم دیگر دعوت به کار نشود ممکن است احساس بی کفایتی کرده و اعتماد به نفس خود را از دست بدهد.
راه‌حل پیشگیری از آسیب‌های احتمالی به کودک - بازیگر چیست؟
عقیل عزتی تصریح می‌کند: کودک به سن تشخیص نرسیده و اگر بپذیریم که کودکان در آثار سینمایی و تلویزیونی حضور داشته باشند، باید شرایطی هم فراهم شود که کودک از حقوق خود آگاه شود. حتما باید دوره‌هایی برای کودک گذاشته شود. نکات وخطراتی که ممکن است ایجاد شود به کودک و والدین او گفته شود. باید پروتکلی تهیه کنیم تا کودک و والدین با آگاهی انتخاب کنند. همیشه دنبال این بودیم که بنیاد ملی حقوق کودک داشته باشیم. وقتی جایی داشته باشیم که مرجع تخصصی کودک باشد، تمام مسائل مرتبط با کودکان آنجا مطرح می‌شود. در حال حاضر مسائل مربوط به کودکان درنهاد‌های مختلفی مثل آموزش و پرورش، بهزیستی، کانون پرورش فکری و شورای عالی نوجوانان و جوانان مطرح و بررسی می‌شود.
او درخصوص حمایت از بازیگران کودک، تدوین یک پروتکل جامع و شامل را پیشنهاد کرده و عنوان می‌کند: می‌توان با حضور متخصصان برای حضور کودکان در آثار تصویری، پروتکلی تهیه کرد که دارای شرایطی باشد. مثلا مشخص شود که حداقل سن لازم برای حضور کودک در آثار چقدر باشد. بعد باید آموزش‌های لازم به کودک و والدین داده و حقوق کودک گوشزد شود. کودک باید توجیه شود که اگر دراین مسیر افتاد تغییر دادن او راحت نیست. مجید «قصه‌های مجید» تا اخر عمر هرجا برود مجید «قصه‌های مجید» است. ممکن است کودک به خاطر جذابیت‌های این فضا میل به ماندن و بقا داشته باشد، اما باید آگاهی‌های لازم به او داده شود. برخی دیالوگ‌ها در فیلم و سریال‌ها مناسب کودک نیست و نباید در حضور او به کار برده شود. برای انتخاب بازیگر کودک، توان بازیگری باید مدنظر قرار بگیرد نه صرفا زیبایی و آیتم‌های دیگر؛ استفاده از زیبایی کودک باید خط قرمز شود، استفاه ابزاری از کودک نباید باب شود.
سلطان محمدی نیز می‌گوید: نمی‌توان گفت اینکه بازیگر کودک بعد از یک کار فراموش می‌شود، معضل سینماست. این ویژگی سینماست. کودکان در مرحله‌ای هستند که باید درس بخوانند و بدانند که سینما و تلویزیون ویژگی‌های خاص خود را دارد. فیلمساز که نمی‌تواند مرکز حمایتی از کودک بزند و تضمین کند که در همه آثارش حضور خواهد داشت. این مسئله ناگزیر است، ویژگی اینکاراست. والدینی که کودکشان را وارد کار بازیگری می‌کنند، باید به صورت تک محصولی بودن به آن نگاه کنند. بعد از آن بچه باید به روال عادی زندگی برگردد، درس بخواند و بازی کند. در «پایتخت ۶» پسر بچه‌ای بازی کرد و، چون برای فصل بعدی دعوت نشده بود مصاحبه کرد و گله کرد. این افراد نمی‌داند اقتضای این شغل چیست و فقط درگیر شهرت و بزک کار شده‌اند. وقتی والدین توجیه نیستند بچه هم این را نمی پذیرد. عوامل تولید باید این آگاهی را به بچه بدهد که حضورش فقط برای یک فیلم است. باید بازیگران کودک از قبل توجیه شوند که شرایط چگونه است. اما در سازمان سینمایی ما چنین چیزی وجود ندارد.
سلطان محمدی درباره حقوق کودک - بازیگر عنوان می‌کند: خیلی خوب است که مسائل تربیتی، صنفی، مراعات حقوق بازیگر و... در این حوزه رعایت شود. اما این مسائل آرمانی است و در سینمای ما رسیدن به این نقطه سخت است و یا زود است که به آن فکر کنیم. والدین کودک بازیگرها باید بپذیرند که اغلب برای بچه‌ها بازیگری در حد شهرت تک نوبتی به پایان می‌رسد مگر این که حمایت والدینی که خود در این صنعت هستند را داشته باشند و در کار‌های والدینشان ایفای نقش کنند. دنیای سینما دنیای دیگری است. افزایش آگاهی در این زمینه خیلی خوب است.
