حضور فیلم‌های زیرزمینی در جشنواره های خارجی؛ تهدیدی برای هویت یکپارچه سینمای ایران
به گزارش شبکه خبری ایران ۲۴، ساخت فیلم بدون مجوز رسمی و به اصطلاح زیرزمینی در ایران موضوع جدیدی نیست و سال‌هاست که مخاطبان شاهد ساخت و انتشار غیررسمی برخی فیلم‌های سینمایی هستند.
اما این موضوع در سال‌های اخیر به واسطه حضور برخی فیلم‌های زیرزمینی در جشنواره‌های مطرح خارجی، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.
در دهه ۶۰ فیلمسازان ایرانی برای ساخت فیلم بیشتر وابسته به نهادهای دولتی بودند و ساختن فیلم به صورت مستقل کار راحتی نبود. اما از دهه ۷۰ به بعد و با دیجیتالی شدن فرآیند تولید فیلم، بتدریج برخی سینماگران و فیلمسازان به سمت فیلمسازی مستقل و ساخت فیلم زیرزمینی روی آوردند.
در ابتدا بیشتر مستند سازان به سمت ساخت آثار زیرزمینی رفتند، زیرا آثار مستند نیاز به اکران عمومی نداشت و توسط رسانه‌های خارجی نیز حمایت می شد. بدین ترتیب اغلب گارگردانان سعی می‌کردند هرطور شده با سانسور و اصلاح فیلم‌های خود کنار بیایند تا فرصت اکران داخلی و دیده شدن فیلمشان را داشته باشند.
اما از دهه ۸۰ به بعد با توجه به تحولات و جریانات سیاسی و اجتماعی که روی داد و نیز راحت‌تر شدن فرآیند ساخت فیلم، تولید فیلم‌های سینمایی زیرزمینی افزایش پیدا کرد. فیلمسازانی که اغلب تمایل به ساخت آثار اجتماعی - انتقادی داشتند و می‌دانستند که برای اکران چنین آثاری در داخل باید مشقت‌های زیادی بکشند، سلایق بسیاری را در نظر بگیرند و از حساسیت برخی دیگر نیز غافل نشوند، ترجیح دادند با بردن فیلم به جشنواره‌های خارجی قید اکران داخلی و رسمی فیلم خود را بزنند.
همچنین بتدریج ساخت آثاری به کمک سرمایه گذاران و کمپانی‌های خارجی رواج پیدا کرده و به روند ساخت آثار زیرزمینی در ایران سرعت بخشید.
در سال ۱۴۰۱ نیز جریانات سیاسی و اجتماعی سبب شد تا نهادی تحت عنوان کانون فیلمسازان مستقل ایران (ایفما) اعلام موجودیت کرده و با شعار حمایت از فیلمسازان مستقل ایرانی آغاز به کار کند.
از آن پس حضور آثاری با مجوز رسمی در جشنواره‌های خارجی دشوارتر شده و اتفاقا در جشنواره‌های خارجی بیشتر از آثار ایرانی زیرزمینی که از بدون مجوز رسمی ساخته می‌شدند، استقبال می‌شد.
بدیت ترتیب تعداد ساخت فیلم‌های بدون مجوز در داخل به قدری افزایش پیدا کرد که سال گذشته روزنامه اعتماد در گزارشی مدعی شد: «۷۱ فیلم ساخته شده به صورت زیرزمینی اعم از مستند، کوتاه، فیلم بلند داستانی و فیلم سینمایی از ایران برای حضور در جشنواره کن ۲۰۲۴ به این رویداد فرستاده شده است. بر اساس گفته‌های یک منبع آگاه و بر اساس شنیده‌ها، از میان این فیلم‌ها، ۱۷ فیلم سینمایی است که به صورت زیرزمینی برای حضور در جشنواره از ایران فرستاده شده است.»
فارغ از اینکه این اعداد و ارقام چقدر دقیق و صحیح است، در سال‌های اخیر حضور جدی آثار ایرانی بدون مجوز در جشنواره‌های خارجی نشان می‌دهد که اکنون جریان فیلمسازی زیرزمینی در ایران به جریانی مهم و ادامه‌دار تبدیل شده است.
در ادامه به معرفی چند فیلم معروف زیرزمین که به جشنواره‌های خارجی راه پیدا کرده‌اند می‌پردازیم:
- «دایره»
فیلم سینمایی «دایره» در سال ۱۳۷۸ توسط جعفر پناهی ساخته شده است. پناهی جزو نخستین کارگردانانی است که به ساخت آثار زیرزمینی روی آورده و آثار خود را در جشنواره‌های خارجی به نمایش می‌گذارد.
«دایره» در ایران ساخته شد و مجوز ساخت نیز گرفته بود اما این فیلم پس از ساخت نتوانست مجوز انتشار بگیرد. در نتیجه سازندگان تصمیم گرفتند فیلم را بدون پروانه نمایش راهی جشنواره فیلم ونیز کنند.
این فیلم به نویسندگی کامبوزیا پرتوی، جایزه شیر طلایی جشنواره ونیز، یکی از بزرگترین جشنواره‌های سینمایی جهان را برده است.
«دایره» روایتگر داستان 6 زن است که از زندان گریخته‌اند و سرنوشت متفاوتی را تجربه می‌کنند. فرشته صدرعرفایی و نرگس ممی زاده رازلیقلی از بازیگران این فیلم هستند.
- «تهران من، حراج»
فیلم «تهران من، حراج» یکی از فیلم‌های زیرزمینی و محصول مشترک ایران و استرالیاست که در سال ۲۰۰۸ در ایران ساخته شده است.
این فیلم نخستین ساخته بلند گراناز موسوی شاعر و کارگردان ایرانی و برنده جایزه بهترین فیلم مستقل سال ۲۰۰۹ در استرالیاست و در چندین جشنواره خارجی دیده و تحسین شده است.
«تهران من، حراج» نیز درامی اجتماعی - انتقادی است و مرضیه وفامهر و آشا محرابی در آن ایفای نقش کرده‌اند.
- «کسی از گربه‌های ایرانی خبر نداره»
بهمن قبادی از نسل فیلمسازان موج نوی سینمای ایران که تا کنون داوری چندین جشنواره خارجی را بر عهده داشته و جوایز بین‌المللی متعددی را نیز دریافت کرده است، در سال ۱۳۸۸ فیلم «کسی از گربه‌های ایرانی خبر نداره» را بدون مجوز رسمی در ایران ساخت.
حامد بهداد، اشکان کوشانژاد و برخی خواننده‌های زیرزمینی در این فیلم ایفای نقش کرده‌اند.
داستان درباره دختر و پسر جوانی است که بعد از آزادی از زندان، برای جمع کردن یک گروه جدیدِ موسیقی، به قلب تهران می‌زنند و سفری زیرزمینی را آغاز می‌کنند تا تک تک افراد گروهشان را از میان گروه‌های مخفی زیرزمینی پیدا کنند. آنها می‌خواهند از ایران بروند...
- «کیک محبوب من»
«کیک محبوب من» ساخته بهتاش صناعی‌ها و مریم مقدم محصول سال ۲۰۲۴ است.
اسماعیل محرابی و لیلی فرهادپور بازیگران این فیلم سینمایی هستند که تولید مشترک ایرن، فرانسه، سوئد و آلمان است. این فیلم در هفتاد و چهارمین جشنواره بین المللی فیلم برلین به نمایش درآمده و برای دریافت خرس طلایی با دیگر آثار رقابت کرد.
فیلم «کیک محبوب من» که توانست جایزه فیپرشی را کسب کند، داستان یک زن مسن و تنها را روایت می‌کند که با پیرمردی مجرد و متواضع آشنا شده و با او رابطه عاطفی برقرار می‌کند...
- «بی‌داد»
«بی‌داد» به کارگردانی سهیل بیرقی جدیدترین ساخته زیرزمینی مطرح شده در سینمای مستقل ایران مضمونی مرتبط با آوازخوانی بانوان دارد و سروین ضابطیان، امیر جدیدی و لیلی رشیدی در این فیلم سینمایی ایفای نقش کرده‌اند.
این فیلم توانست جایزه ویژه هیات داوران پنجاه و نهمین دوره جشنواره فیلم کارلووی را به دست آورد.
اما «بی‌داد» نیز در پی عدول از چارچوب های رسمی با برخورد قضایی مواجه شد و چنانکه سهیل بیرقی روز سه شنبه 10 تیر ماه اعلام کرد، عوامل فیلم به اتهاماتی، چون «تشویق مردم به فساد، تبلیغ علیه نظام، تهیه محتوای مبتذل و ترغیب و تشویق به اعمال منافی عفت» به زندان و جریمهٔ نقدی محکوم شده بودند.
به هر روی، گرچه ساخت فیلم های زیرزمینی و حضور آنها در جشنواره های خارجی هرگز تابع چارچوب رسمی و قانونی نبوده، اما روندها نیز نشان داده، که این مسیر با وجود تهدیدها متوقف نشده است و چنان واقعیتی بر سینمایی ایران سایه افکنده است.
