مداحی پاپ و رقابت بر سر مخاطب

به گزارش رسانه تحلیلی تصویری بهمن، مجید محمدزمانی، پژوهشگر حوزه رسانه هسته افکارعمومی مرکز رشد دانشگاه امام‌صادق(ع) در روزنامه فرهیختگان نوشت:

1- مساله مخاطب در هیات

هیات، به‌عنوان رسانه‌ای مردمی و اثرگذار درطول تاریخ تمدن اسلامی، نقشی اساسی در انتقال معارف و مناقب اهل‌بیت(ع) ایفا کرده است. در دوران مدرن با توجه به رشد صنعت ارتباطات و رسانه، یکی از دغدغه‌های همیشگی برپاکنندگان این مجالس، حفظ و تقویت ارتباط هیئات و مادحین با مخاطبان خود بوده است.

این یادداشت با نگاهی کلان به دو جریان مداحی سنتی و مداحی عامه‌پسند (پاپ) در ارتباط‌گیری با مخاطب، به بررسی خاستگاه و خلأهای این ارتباط پرداخته تا محمل گفت‌وگویی جهت ساخت هیاتی متناسب با اقتضائات روز مخاطبان قرار گیرد.

باید توجه داشت تقسیم مداحی‌ها و هیئات به دو دسته سنتی و مدرن، به‌لحاظ دوره زمانی نیست، بلکه به‌لحاظ ویژگی‌های متمایز این جریان‌هاست، از این‌رو ممکن است، حتی برخی هیئات جدید، به‌واسطه ویژگی‌هایی جزء هیئات سنتی به حساب آیند. لازم به ذکر است این دو جریان در دو سر طیف قرار دارند و بسیاری از هیئات در دوره‌های مختلف در میانه این طیف یا متمایل به یک‌سو می‌گردند. اثرگذاری صحیح رسانه‌ هیات بر مخاطب از برآیند سه ضلع محتوای مداحی (متشکل از شعر، سبک و مداح)، مخاطبان هیات و مکان و فضای هیات صورت می‌گیرد، از این‌رو در ادامه یادداشت این سه ضلع (مداحی، مخاطب و فضای هیات)، در سیره اهل‌بیت(ع) در برپایی مردمی هیئات و در دو جریان هیئات سنتی و مدرن مورد مقایسه قرار خواهند گرفت.

 2- دغدغه‌های مخاطب‌محوری

تلاش ائمه‌اطهار(ع) در برپایی مجالس عزاداری بر این بوده تا سه ضلع محتوای مداحی (شعر، سبک و مداح)، مخاطبان و مکان و فضای مجالس عزا، مردمی و عمومی باشد تا این مجالس بتوانند با مخاطبان خود ارتباطی موثر و صحیح برقرار کنند.

ائمه‌اطهار(ع) به برگزاری مجالس عزا در محیط‌های عمومی (خصوصا مکان‌های مقدس نظیر منا)، زمان‌های مورد توجه عامه و در بستر تحولات اجتماعی تاکید داشتند. امام‌صادق(ع) در ایام تشریق در زمان حج، به کمیت امر کرد تا مجلس عزا برپا کند (محمدزمانی،1393،ج3،131) یا امام‌باقر(ع) به فرزند خویش امام‌صادق(ع) وصیت کردند در ایام حج در منا به مدت 10سال برای وی مجلس عزا برپا کنند.(کلینی،1362،ج۵،۱۱۷) مجالس عزای برپاشده توسط اهل‌بیت(ع)، به‌صورت جمعی و با حضور مخاطبان عمومی تشکیل می‌شد. محمدبن‌سهل می‌گوید هنگامی که من و کمیت بر حضرت‌صادق(ع) داخل شدیم تا جهت روضه‌خوانی، شعری بخوانیم، حضرت کسی را نزد برخی افراد خاندانش فرستاد تا آنها را دور هم جمع کنند. (محمد زمانی،1393،ج3،131)همچنین ائمه‌اطهار(ع) با رصد فضای اجتماعی، از مادحینی که مورد استقبال عامه بودند و می‌توانستند با مخاطبان خود به‌خوبی ارتباط برقرار کنند، در مجالس شخصی خود استفاده می‌کردند. جعفربن‌عفان وارد بر حضرت‌صادق(ع) شد حضرت او را اکرام فرمود و نزدیک خود نشاند، سپس فرمودند: خبری به من رسیده که تو در مرثیه حسین(ع) شعر می‌گویی و خوب هم می‌گویی. جعفربن‌عفان عرض کرد: بله فداى شما شوم. حضرت فرمودند: پس بخوان. (ری‌شهری،1375،ج7،412) ائمه‌اطهار(ع) ضمن تحسین اشعار پرمعنا، موزون و متناسب با مسائل اجتماعی، از شعرا می‌خواستند از زبان متعارف قابل فهم مردم استفاده کنند. به‌طور مثال امام‌صادق(ع) یک ضرب‌المثل عربی را جایگزین چند کلمه نامانوس قصیده میمیه کمیت کرد. (محمد زمانی،1393،ج3،130-129) همچنین درکنار توجه به محتوای مداحی، ائمه(ع) از مادحین می‌خواستند در اجرای مراسم، از سبک‌های متعارف مردم در مداحی استفاده کنند. چنانچه ابوهارون مکفوف نقل می‌کند امام‌جعفرصادق(ع) به من گفت: برای من شعری درباره‏ حسین(ع) بخوان. من شعری برایش خواندم و او به من گفت: آنچنان که برای خود می‏‌خوانید برایم بخوان، منظورش، با رقت و سوز، بود. (انشدنی کما ینشدون یعنی بالرقة)، (ابن‌بابویه،1406ق،ج1،84)

 3- ‌شکل‌گیری مداحی عامه‌پسند(پاپ)

در دوران اخیر و اوایل انقلاب اسلامی و سال‌های دفاع‌مقدس، دوره سلطه وجوه حماسی و دینی بر نوحه‌ها و هیئات است. آمیختگی وعظ، حماسه و خطابه و درهم‌آمیختگی سنت دینی و عاشورایی با روح انقلابی، عامل محرک متن جامعه است. در این دوره هیئات و مداحی‌هایی که به پیوند عاشورا و عزا با مسائل روز انقلاب و جنگ توجهی نداشتند، متونی بی‌محتوا، سطحی و مطرود جامعه قلمداد می‌شدند. مادحینی همچون صادق آهنگران با حضور در متن مسائل روز و ارتباط نزدیک با مخاطبان جوان خود در جبهه، نقشی اثرگذار در تحریک و هدایت جامعه به‌سمت حق داشتند.

دوره پس از جنگ با رشد روزافزون هیئات، انواع متنوع مداحی، فارغ از گفتمان‌های سیاسی و حماسی دوران آغاز انقلاب تولید شد. همچنین با تغییر شرایط نسلی در دهه80 و با حضور دولت اصلاحات و شرایط باز ایدئولوژیک این دهه، متون مداحی تحت‌تاثیر نیازهای فرهنگی-سیاسی نسل جدید، با آزادی بیشتری از ساختار سنتی حاکم، رشد کردند. در این دوره با حضور جوانان در حوزه‌های جدیدالتاسیس عمومی، هیئات سنتی از برخی محیط‌های اجتماعی دور و به تبع سطح ارتباط ایشان با مخاطبان جوان کاهش یافت. در این دوره با حضور مادحین جوان، مداحی فرمی ریتمیک می‌گیرد و هیئات با تمرکز نوحه‌خوانی و حضور کمرنگ روضه و واعظ روحانی برگزار می‌شود. مداحی‌های عامه‌پسند (پاپ) جدید با نقد فهم سنتی از متن دینی و توجه جدی به زندگی روزمره و اعتقادهای عمومی و عینی و خودمانی، موجب بازنگری در فهم دین شدند. (بهار،1390،228-225)

 4-محتوامحوری مداحی سنتی

مداح سنتی در جایگاهی پس از شخص واعظ روحانی و درکنار وی، به تبلیغ و آموزش دین می‌پردازد. بسیاری از این مادحین به‌صورت رسمی در حوزه‌های علمیه یا غیررسمی در ارتباط مستمر با علما، آموزش دینی دیده‌اند. محتوای اشعار موزون و کلاسیک مادحین سنتی، برگرفته از متون دینی مستند است و شعرا تلاش می‌کردند با پیونددهی مسائل روز با متون و وقایع دینی به آموزش، تحریک و هدایت مخاطبان خود بپردازند. به‌طور مثال پیوند قیام عاشورا با جهاد و دفاع‌مقدس در اشعار آهنگران در دوران دفاع‌مقدس عامل تحریک و تهییج در جبهه‌ها بوده است.
امر امام خود را باید به جان خریدن، باید ره خطر را تا کربلا بریدن
باید به خیمه‌گاه مولا حسین رسیدن، در راه عشق‌ورزی باید بلا کشیدن

هیئات سنتی غالبا در فضاها و مکان‌های خاص معنوی نظیر مسجد، امامزاده و خانه عالمان دینی به‌صورت ثابت برگزار می‌شوند. مادحین سنتی، بیشتر در دستگاه سنتی آواز به اجرا می‌پردازند و فن مداحی را در ذیل استاد به‌صورت رابطه استادی-شاگردی طی می‌کنند. مخاطبان این هیئات غالبا به‌منظور افزایش معرفت و تربیت دینی در این مجالس حضور پیدا می‌کنند و رابطه «استاد و شاگرد» و « مربی-متربی» در این هیئات حاکم است. این ارتباط غالبا ارتباطی یک‌طرفه با مخاطب است که موجب تربیت علمی و عملی مخاطبان در بلندمدت می‌شود.

اگرچه هیئات و مداحی‌های سنتی، در ابتدا بر تلفیق مسائل روز و آموزش معارف متمرکز بودند، اما به‌مرور به‌واسطه‌ حضور نسل جوان در حوزه‌های عمومی جدید نظیر دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی، فاصله این مداحی‌ها، هم از متن مسائل روز جامعه دور شد و هم از سلایق فرمی مخاطبان نسل جدید؛ از این‌رو مخاطبان این مداحی‌ها گروهی خاص شده و کارکرد اجتماعی آنان به عزاداری محدود شد و دیگر نتوانستند حضوری فعال در بستر مسائل اجتماعی داشته باشند. مادحین سنتی بسیار تلاش می‌کنند نیازها، مسائل و علایق مخاطبان نسل‌های بعدی خود را به‌دقت شناسایی کنند. از آنجا که تربیت و آموزش فرآیندی فردی و تدریجی است، این هیئات زمانی که دارای جمعیت انبوه می‌شوند، اثرگذاری‌شان به‌نسبت قبل کاهش می‌یابد.

  5-ذائقه‌محوری مداحی پاپ

موسیقی پاپ درمقابل موسیقی سنتی، جنبه‌ای مردمی داشته و مختص به گروه خاصی است. این موسیقی مطابق با ذائقه مصرفی مخاطب شکل می‌گیرد و به‌قول مارکوزه به‌دنبال ایجاد حس لذت‌جویانه در مصرف‌کننده است. از ویژگی‌های موسیقی پاپ، تصویری بودن آن است که درجهت تحکیم هویت هنرمند درمنظر مخاطب به‌کار می‌رود(بهار، 1390، 210-203)  

الف- محتوای مداحی پاپ: شاید بتوان مداحی پاپ (عامه‌پسند) را در امتداد موسیقی پاپ قرار داد. توجه ویژه به ذائقه مخاطب در تولید محتوای مداحی و برپایی هیات‌ها در فضاهای عمومی از ویژگی‌های بارز این نوع مداحی است. مداحی پاپ با محوریت تنوع و نوآوری، سنت‌ها و الگوهای رسمی حاکم بر مراسم دینی را به چالش می‌کشد. مداحی پاپ سلیقه‌ای است و مداح ذوق و سلیقه شخصی خود را در آن وارد می‌کند و مخاطب نیز حس آزادی در انتخاب نوع مداحی و تفسیر از متن دینی را در خود وجدان می‌کند(بهار، 1390، 219).

از آنجاکه این نوع مداحی برخاسته از ذائقه مخاطب است، ملاک موفقیت خود را ارتباط و جذب مخاطب می‌داند. از این‌رو بسیاری از مادحین جدید از توفیقات خود در جذب گسترده جوانان سخن می‌گویند. محتوای مداحی پاپ به‌واسطه انتخاب سوژه‌های روزمره و تکراری و استفاده از زبانی قابل‌فهم و عمومی، نقشی پررنگ در زندگی روزانه مخاطب ایفا می‌کند. محتوای مداحی پاپ باید قابل‌فهم عمومی بوده و سبک آن به‌گونه‌ای باشد که قابل‌تکرار توسط مخاطبان در زندگی روزمره باشد. به‌طور مثال استفاده از کلماتی نظیر «جونم عشقم»، «دیوونتم» در نوحه‌ها سبب می‌شود مخاطب حتی خارج از محیط هیات، با تکرار این سبک‌ها و کلمات در زندگی روزانه، در تمام روز ارتباط خود را با مجالس اهل‌بیت حفظ کند.

محتوای مداحی پاپ به‌جای نقل وقایع گذشته دینی، روایتگر حس شخصی مخاطبان با اهل‌بیت است. به‌طور مثال به‌جای بازگویی ادب، غیرت و شجاعت دینی حضرت‌عباس درضمن ذکر وقایع تاریخی، به ابراز احساسات خود نسبت‌به وی می‌پردازد. مادحین جدید، خیلی خود را محدود به استفاده از اشعار و دستگاه‌های کلاسیک نمی‌دانند و گاهی ترجیح می‌دهند از شعر سپید استفاده کنند. در مداحی پاپ سبک و فرم غلبه و اولویت بر متن و محتوا دارد. از این‌رو گاهی اوقات شاهد مداحی‌هایی با سبک زیبا و جذاب اما بی‌محتوا هستیم.

این نوع مداحان غالبا به‌صورت سنتی آموزش مداحی ندیده‌اند، از این‌رو برخی از آنها برای تولید محتوا به‌ناچار از خوانندگان پاپ تقلید می‌کنند و پوششی معمولی و جوان‌پسند داشته و از زبان بدن در مداحی استفاده می‌کنند.

ب- مخاطبان مداحی پاپ: مداحی پاپ غالبا برخاسته از نیازهای فرهنگی نسل جدید مخاطبانی است که به‌دنبال ایجاد هویت خود با قرائتی جدید از دین هستند. از این‌رو انتخاب این نوع مداحی، هم بیانگر اعتراض به سنت است و هم درجهت ساخت هویتی متمایز و از آن‌طرف هر مداحی نیز تلاش می‌کند سبک ویژه و متمایز خود را تقویت کند تا بتواند برای خود و مخاطبانش، هویتی متمایز و جدید ایجاد کند، از این‌رو بیشتر وزن این هیات‌ها بر محور نوحه بوده و مقایسه سبک مادحین با هم پدیده‌ای متعارف است.

ج- مکان و فضای هیات‌های جدید: هیات‌های جدید به‌جای مکان‌های معنوی ثابت نظیر مساجد و امامزاده‌ها، در مکان‌های عمومی زندگی نظیر تکیه‌های خیابانی، دانشگاه‌ها، فرهنگسراها و حتی مکان‌های تفریحی نظیر ورزشگاه‌ها و پارک‌ها برپا می‌شود. ازجمله ویژگی این مکان‌های جدید فقدان عقبه معنوی دینی و غیرثابت بودن است.

 این هیات‌های بزرگ از هر ابزار عامه‌پسندی برای پیشبرد مداحی خود استفاده می‌کنند. شاید آخرین ابزارهای امروزی آنها استفاده از آلات موسیقی در هیات‌ها، فیلمبرداری حرفه‌ای، استفاده از استیج و استودیو در تولید ویدئوکلیپ‌ها است.

در این هیات‌ها اصل با مداح است و روحانی در حاشیه، متغیر و حتی در امتداد مداح حرکت می‌کند و به‌جای وعظ و افزایش معرف دینی مستند، به ایجاد تهییج احساسات حتی گاهی با ذکر مطالب غیرمستند می‌پردازد.

  6-خطر عرفی‌سازی دین

میل محتوای هیات‌های مدرن، درجهت همنوایی اعتقادات دینی با تجربه زیسته دینداران است. مداحان جدید بیشتر روایتگر موقعیت‌های اجتماعی و سیاسی زندگی دینداران هستند و توجه کمی به متون دینی دارند و متنوع‌سازی سبک را مقدم‌بر آموزش محتوای دینی می‌دانند. اما باید دانست رهاسازی مناسک آیینی از متون دینی و همراه‌سازی این مراسم با مسائل دنیوی به‌تدریج موجب سکولار شدن هیات‌ها می‌شود. سکولار شدن جنبش‌های دینی به این معناست که بخشی از این دنیا و همانند آن باشند و معارف غیرتجربی (که شامل بسیاری از معارف دینی خصوصا در حوزه اعتقادات است)، در آن کمرنگ شوند. کمرنگ شدن معارف عمیق دینی نظیر امور اعتقادی در محتوای مداحی، موجب برجسته شدن مناسک ظاهری دینی نزد مخاطبان می‌شود.

این مسیر گاهی به‌جایی می‌رسد که مسائل غیرمادی، اخروی، اخلاقی و اعتقادی دین نظیر اعتقاد به توحید، معاد و امامت یا کمرنگ می‌شود و به حاشیه می‌رود یا در حد امور محسوس تنزل می‌یابد. این تنزل گاهی درمورد مناقب اهل‌بیت نیز صورت می‌گیرد، به‌طور مثال قدرت ایمانی امیرالمومنین و حضرت‌عباس(ع) در حد قدرت اسطوره‌های قهرمانی تنزل یافته و بیشتر اشعار به تعریف اندام ظاهری ایشان متمرکز می‌شود یا رابطه امام و امت به رابطه مولا و نوکر زندگی عرفی تغییر می‌یابد. در سال‌های اخیر شیوع این نوع مداحی‌های کم‌عمق موجب انتقاد و اعتراض برخی مراجع دینی و روحانیت معظم شده است.

مداحی پاپ (عامه‌پسند) بازتاب زندگی معمولی مخاطبان اعم‌از شادی‌ها، غم‌ها، فردگرایی‌ها و مشکلات است و از این‌رو از ابزارهای عامه‌پسند زندگی روزمره نظیر استفاده از آلات موسیقی نیز استفاده می‌کند و کمتر سراغ ابزارهای نخبگان دینی نظیر تعقل، اندیشه و علم می‌رود. از این‌رو در این نوع مداحی‌ها رگه‌هایی از تظاهر به عقل‌گریزی و اصرار بی‌مبنا بر سنت‌شکنی دیده می‌شود.

  7-کلام آخر

آنچه گفته شد، درمورد هیات‌ها و مادحین سنتی و عامه‌پسند بیانگر دو سر یک طیف است و بسیاری از هیات‌ها و مادحین در دوره‌های مختلف خود، در میانه یا متمایل به یک‌سوی این طیف شده‌اند.

به‌طور کلی، هیات‌ها و مداحی‌های سنتی، با نگاهی توده‌ای و منفعل به مخاطب، محتوا و فرم خود را بر محور آموزش متون دینی شکل داده و توجه کمی به ذائقه مخاطب دارند. از این‌رو تلاش می‌کنند ازطریق رشد معرفت و شناخت مخاطب، به عواطف و رفتار وی جهت دهند. این هیات‌ها آموزش و تربیت مستقیم (و نه تعاملی)، فردبه‌فرد و تدریجی مخاطب را ازجمله اهداف خود دانسته و به‌دنبال تاثیرگذاری کیفی هستند، از این‌رو با افزایش جمعیت، قدرت تاثیرگذاری آنها بر مخاطب کم می‌شود. دور شدن این هیات‌ها از حوزه‌های عمومی جدید و مسائل اجتماعی روز و فاصله نسلی بین مداح و مخاطبان و بی‌توجهی به تغییرات ذائقه مخاطبان در فرم و محتوا موجب کم‌رونق شدن این نوع مداحی‌ها شده است.

درمقابل، هیات‌های جدید و مداحی پاپ، به‌جای نگاه توده‌ای به مخاطب، مخاطب را به‌مثابه بازار می‌بینند که باید محتوا و فرم مداحی، بر محور ذائقه وی شکل گیرد. هدف محوری این هیات‌ها ارتباط با مخاطب است و محتوا و فرم بر محور مخاطب، متنوع و متغیر می‌شود و البته این ذائقه‌محوری گاهی در چهارچوب مورد تایید شارع نیست. مداحی‌های پاپ به‌جای پرداختن به متون دینی غالبا روایتگر موقعیت‌های اجتماعی، فرهنگی و شخصی مخاطبان دیندار خود هستند. اگرچه این مداحی به‌دلیل محتوای عامه‌پسند و حضور در فضاهای عمومی جدید، در کوتاه‌مدت با مخاطب خود به‌سرعت ارتباط می‌گیرد و موجب ایجاد و تهییج تاثیرات معنوی و عاطفی شدید بر مخاطب می‌شود، اما در بلندمدت به‌دلیل برجسته‌سازی مناسک ظاهری دینی و بی‌توجهی به مبانی دینی، نمی‌تواند نیازهای شناختی عمیق مخاطبان خود را رفع کرده و در ساحت اجتماع نیز نمی‌تواند موجب حرکت‌های اجتماعی برخاسته از مبانی دینی شود.

مداحی امروز زمانی می‌تواند در کارکرد اجتماعی خود موفق باشد که بتواند محتوا، مخاطب و محیط و فضای اثرگذار متناسب خود را انتخاب کرده و بسازد و از مزیت‌های هر دو رویکرد سنتی و پاپ استفاده کند.

 هیات‌ها و مادحین امروز، هم باید از وضعیت امروز مسائل اجتماعی با مخاطب سخن بگویند و هم برای حل مسائل فردا با وی گفت‌وگو کنند. هم باید نگران کیفیت مجالس باشند و هم از مقایسه نادرست کمیت پرهیز کنند. هم باید به تربیت و آموزش معرفتی مخاطبان خود بپردازند و هم ذائقه و عواطف او را رشد دهند. هم باید پای در متون دینی مستند داشته باشند و هم متناسب با ذائقه مخاطب، آن محتوا را ترجمه هنری کنند. هم باید به احوال شخصی مخاطب توجه کنند، هم مسائل او را در فضای اجتماع درنظر گیرند. هیات‌ها باید در بستر مسائل اجتماعی حضوری فعال داشته باشند، اما حضوری موثر و تخصصی.

نگاه به گروه‌های تخصصی مخاطب باید جایگزین نگاه توده‌ای و بازاری به مخاطب شود؛ چراکه سطح علمی- معرفتی، نیازها و حوزه فعالیت‌های مخاطبان متفاوت و تخصصی شده است. از این‌رو درکنار هیات‌های عمومی، نیازمند رشد هیات‌های تخصصی هستیم تا بتوانند مرجعیت اجتماعی و تربیت تخصصی مخاطبان خود را پیگیری کنند.

با گسترش حوزه‌های عمومی جدید و پیچیدگی مسائل اجتماعی، هیات‌ها و مداحان باید متناسب با ظرفیت خود، مکان و بستر فعالیت اجتماعی خاص خود را مشخص کنند و متناسب با مخاطب آن حوزه، محتوا و فرم پیام خود را شکل دهند. در این حالت هر هیات و مداح، مخاطب خاص خود را دارد و مقایسه جمعیت مخاطبان معنی ندارد. به‌طور مثال هیات‌های دانشجویی با هیات‌های ادارات دارای مخاطبان خاص و محتوایی متفاوت است و مقایسه جمعیت آنها با هم کاری اشتباه است.

 هریک از این هیات‌های تخصصی در بستر یک مجموعه مسائل اجتماعی حضور داشته و باتوجه به ظرفیت خود، محتوا و دایره فعالیت خود را محدود و تخصصی می‌کند. این تخصصی شدن موجب جلوگیری از تولید و عرضه پیام‌های کلی، غیرمتناسب و بی‌فایده برای مخاطبان می‌شود و باعث می‌شود فرم و محتوای مداحی متناسب با آن مخاطب خاص تولید شده و اثر آن مداحی بر آن مخاطب خاص سنجیده و درجهت تغییر یا تقویت آن اثر حرکت شود. به‌طور مثال طرح مسائل جمعیت و فرزندآوری در هیات‌های خانوادگی و هیات‌های بانوان نیازمند فرم و محتوایی خاص در مداحی است و طرح آن مسائل در هیات‌های دانش‌آموزی غیرمتناسب با مسائل آن مخاطبان است. همچنین در هیات‌های دانشجویی به‌واسطه فضای آزاد علمی در دانشگاه، برگزاری فرم مناظرات آزاد درمورد مسائل روز در هیات‌ها، به‌جای آموزش‌های یک‌طرفه، شیوه‌ای اثرگذار و تعاملی در آموزش است.

منابع:
1- محمدزمانی، جواد، 1393، فرهنگ نامه، هنر و ادب آیینی، سازمان چاپ و انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، تهران
2-ری‌شهری، محمد، 1375، میزان الحکمه، دارالحدیث، قم
3-کلینی‌رازی، محمد بن‌یعقوب (1362)، الاصول من الکافی، ج۵، ص۱۱۷، باب کسب النائحه، ناشر: اسلامیه، تهران، چاپ دوم.
4-مهری، بهار. (1390). مصرف و فرهنگ. چاپ اول، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)، تهران
5- ابن‌بابویه، محمدبن على(1406 قمری)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‌، دارالشریف الرضی للنشر، قم‌.