موسیقی رپ در ایران؛ هویت، موانع ساختاری و چشم انداز پیش رو

شبکه خبری ایران24 ـ گروه موسیقی: رپ فارسی در سال‌های اخیر به عنوان محبوب‌ترین سبک موسیقی میان جوانان شناخته می‌شود. کافی است در سطح شهر قدم بزنید تا صدای موسیقی خودروها را بشنوید؛ صداهایی که متعلق به مطرح‌ترین رپرهای ایران هستند.

این صداها از دل شهرها برمی‌خیزند و چه در خارج از کشور و چه به صورت زیرزمینی در داخل ایران، جریان پرقدرتی را شکل داده‌اند. در پلتفرم‌های رسمی مانند اسپاتیفای و ساندکلاود، هیچ‌یک از سبک‌های موسیقی ایرانی به اندازه رپ مخاطب ندارد.

مجموع بازدید آثار خوانندگان رپ ایرانی در هر یک از این پلتفرم‌ها به طور متوسط حدود ۲۰۰ میلیون بار برآورد می‌شود. همچنین در وب‌سایت‌های داخلی، آهنگ‌هایی وجود دارند که به‌تنهایی بیش از ۱۰ میلیون بار شنیده شده‌اند.

رپ فارسی از جریان‌های فرهنگی حاشیه‌ای به یکی از شاخص‌ترین زبان‌های نسل جوان تبدیل شده است. این ژانر، به واسطه‌ قدرتش در بیان مستقیم احساسات، اعتراضات و زندگی روزمره، توانسته تأثیری به‌مراتب فراتر از کارکرد صرفاً موسیقایی پیدا کند.

با این همه، رابطه‌ رپ با ساختار رسمی هنر در ایران همواره پر از کشمکش بوده است: از ساختارهای دولتی و نهادهای مجوزدهنده گرفته تا جشنواره‌ها و رویدادهای فرهنگی بزرگ.

وضعیت جاری رپ فارسی/محبوبیت و تأثیر اجتماعی
رپ فارسی همچنان در میان نسل جوان در شهرها و حتی روستاها مخاطب گسترده دارد. این موسیقی در فضای مجازی منتشر می‌شود، در استریم‌ها شنیده می‌شود و در محافل غیررسمی زنده اجرا می‌شود. بسیاری از رپرها از طریق شبکه‌های اجتماعی، انتشار دیجیتال، همکاری با مخاطب و حمایت مستقیم طرفداران فعالیت می‌کنند.

در دوره‌هایی که جامعه با بحران یا اعتراض مواجه شده مانند اعتراضات به شرایط اقتصادی یا سیاسی، بسیاری از رپرها سریعاً قطعاتی اعتراضی تولید کرده‌اند که در میان مردم بازتاب یافته است.

این نشان می‌دهد که رپ نه فقط یک سبک موسیقی، بلکه ابزار گفتمان در لحظات حساس نیز هست.

موانع ساختاری
با همه‌ این محبوبیت، رپ فارسی با موانع جدی به شرح ذیل روبرو است:

مشکل مجوز و سانسور
آثار رپ هرگز نمی‌توانند مجوز رسمی بگیرند یا مجبور به حذف بخش‌هایی از متن شوند.

فعالیت زیرزمینی و ناامنی قانونی
رپرها چون نمی‌توانند به راحتی در چارچوب رسمی کار کنند، بسیاری از آن‌ها در فضاهای زیرزمینی فعالیت می‌کنند که ریسک‌هایی مثل تهدید، توقیف اثر یا بازداشت را در پی دارد.

ضعف حمایت اقتصادی و حقوقی
هزینه‌های ضبط حرفه‌ای، انتشار، حقوق مالکیت فکری، تبلیغات و اجرا برای اغلب رپرها دشوار است.

دیسونانس فرهنگی و مقاومت نهادها
نگرش محافظه‌کارانه به موسیقی رپ به عنوان جریانی تأثیرگذار، خارجی یا پرمحتوا باعث می‌شود که برخی نهادهای فرهنگی تمایلی به پذیرش آن نداشته باشند.

نگاه جشنواره موسیقی فجر به رپ
جشنواره موسیقی فجر به عنوان یکی از معتبرترین رویدادهای موسیقی در ایران، نقش نمادینی در تعیین خط مشی هنر رسمی دارد. در سال‌های دورتر که موسیقی رپ نه تنها در جشنواره بلکه در نگاه کلی نظام تابو فرض می‌شد اما در چند دوره اخیر، موضوع حضور یا عدم حضور رپ در فجر به یکی از محورهای جنجالی تبدیل شده است.

تلاش برای ورود رپ جشتواره موسیقی فجر
رضا مهدوی دبیر دو دوره قبلی جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر در مصاحبه‌هایی اعلام کرده بود که یکی از آرزوهایش حضور ژانرهایی مانند «راک» و «رپ» در فجر است.

او گفته بود باید با «پدیده‌های نو، رفتار درستی داشت» و جشنواره می‌تواند بستری برای آزمون رپ بومی شود.

مهدوی تأکید کرده بود که اگر آثار رپ با هویت ایرانی و ابعاد فرهنگی سازگار باشند، می‌توانند در جشنواره راه یابند.

وی همچنین گفته بود در شورای سیاستگذاری جشنواره پیشنهاد شده که کارهای رپ به جشنواره راه پیدا کنند، ولی همواره شرط «مطلوب بودن از نظر محتوایی» مطرح بوده است. در همین راستا، او درباره امکان استفاده از رپ غیر اعتراضی گفته که این نوع رپ «نباید مسئولان را نگران کند».

با وجودیکه در فجر سی و نهم و چهلم، مهدوی قول‌هایی برای حضور رپ در جشنواره داد و امیدهایی ایجاد شد اما این ژانر موسیقی نتوانست به مهمترین رویداد حاکمیتی موسیقی راه یابد.

این رویکرد با انتصاب آرش امینی برای تصدی چهل و یکمین جشنواره موسیقی فجر که قرار است برای اولین بار به مدت یک ماه در بهمن‌ماه برگزار شود تغییری نکرد.

امینی در گفت وگو با ایران24 آب پاکی را روی دست علاقه مندان به حضور رپ در جشنواره ریخت و حضور این ژانر را کلا خارج از قاعده و ماهیت جشنواره موسیقی فجر دانست و ابراز داشت که این موسیقی با وجودیکه قابلیت‌ها و هویت مستقل و کارکرد خود را دارد لیکن فضایش در چارچوب جشنواره موسیقی فجر قرار نمی‌گیرد و قطعا جایی در این رویداد نخواهد داشت.

تناقض و سیاست معلق
می‌توان گفت نگاه جشنواره فجر به رپ همراه با تناقض است، از یک سو اظهاراتی وجود دارد که جشنواره می‌خواهد گونه‌های نو را امتحان کند و محدودیت را بشکند، از سوی دیگر، هشدارهایی درباره محتوای «غیر اخلاقی» یا «نامناسب» در رپ، وجود شرایط سخت و تأکید بر انطباق فرهنگی، نشان می‌دهد جشنواره نمی‌خواهد رپ را به شکلی آزاد در فضای رسمی وارد کند.

ازاین رو عملاً، در بسیاری دوره‌ها، پیشنهاد حضور رپ به مرحله اجرا نرسیده است یا با مقاومت ساختاری مواجه شده است.

تأثیر نگاه فجر بر وضعیت و آینده رپ
اضافه شدن نگاه جشنواره فجر به تحلیل وضعیت رپ، چند نکته کلیدی را روشن می‌کند:

نشانه‌ای از امکان تعامل محدود
اگر جشنواره‌ای به عنوان رویداد صاحب اعتبار، حتی با اما و اگر قبول کند که رپ وارد شود، این می‌تواند دریچه‌ای برای باز شدن فضا باشد. حتی اگر ابتدا در حاشیه یا با شروط باشد، و این گام نمادین اهمیت دارد.

مهم‌تر اینکه، تصمیم‌های جشنواره فجر درباره رپ، پیامی به جامعه‌ هنری و جوانان می‌فرستد: اینکه چه بخشی از موسیقی رفتنی است و چه بخشی نه. رد کامل رپ یا تأکید بر شروط سنگین، نشان می‌دهد که نهاد رسمی هنوز آن را «موسیقی کامل» نمی‌داند.

تغییر سبک و اصلاح ساختاری بالقوه
حتی با پذیرش مشروط در جشنواره فجر، احتمال داشت برخی رپرها سبک و محتوایشان را طوری تنظیم کنند که از چارچوب مجاز خارج نشود، یعنی نوعی اصلاح ساختاری شکل بگیرد.

تعمیق جدایی بین جریان رسمی و جریان مستقل
در این شرایط ممکن است دو گرایش در رپ فارسی تثبیت شود: یکی رپ «قابل قبول در چارچوب رسمی» و دیگری رپ مستقل زیرزمینی که حفاظ هویتی و اعتراضش را حفظ می‌کند. نگاه فجر می‌تواند این جدایی را تشدید کرده یا به باز شدن مرحله‌ایِ فضا کمک کند.

رپرهای شاخص و چالش‌های فردی آنان در ایران
رپ فارسی از آغاز شکل‌گیری‌اش در دهه ۱۳۸۰ تاکنون، چهره‌های پرشماری را به جامعه موسیقی معرفی کرده است؛ هنرمندانی که هر یک با لحن، سبک و رویکرد متفاوت، مسیر این ژانر را ساخته‌اند. با این حال، بسیاری از آنان در مسیر فعالیت خود با فشارها، بازداشت‌ها یا محدودیت‌های رسمی روبه‌رو شده‌اند.

یاس (یاسر بختیاری)،هیچکس (سروش لشکری)، توماج صالحی، امیر تتلو (امیرحسین مقصودلو)، بهزاد لیتو، حصین، پیشرو، رضا پیشرو، علی سورنا، سهراب ام‌جی و پویان مختاری از شاخص‌ترین رپرهای ایران به شمار می‌آیند.

زنان در رپ فارسی
حضور زنان در رپ فارسی بسیار محدود اما رو به رشد است. هنرمندانی مانند سالومه ام‌سی، پری دریایی و چند خواننده‌ دیگر در داخل و خارج از کشور کوشیده‌اند صدای زنانه را وارد این ژانر کنند. سالومه ام‌سی از نخستین زنان رپر فارسی‌زبان است که از دهه ۱۳۸۰ تاکنون در خارج از ایران فعالیت می‌کند. در داخل کشور اما هیچ زنی تاکنون نتوانسته به طور رسمی در این سبک مجوز بگیرد یا اجرا داشته باشد.

با مرور مسیر و چهره‌های شاخص رپ فارسی، می‌توان دریافت که این موسیقی به‌رغم تمام فشارها، همچنان زنده و پویاست. در واقع، محدودیت‌ها به جای خاموش کردن آن، باعث شده رپرها بیشتر به فضای مجازی، پلتفرم‌های جهانی و همکاری‌های بین‌المللی روی آورند.