خواب عمیق «تی‌تک»؛ رویای شفافیت دارویی در هاله‌ای از ابهام
به گزارش شبکه خبری ایران ۲۴، در بهاری که گذشت، سامانه ردیابی و رهگیری اصالت کالا (تی‌تک) 12 ساله شد.
سامانه‌ای که روزی با وعده ریشه‌کن کردن قاچاق دارو و شفافیت کامل متولد شد، امروز خود در ابهام فرو رفته است.
این گزارش، روایتی است از فراز و نشیب‌های این سامانه سرنوشت‌ساز بر اساس مستندات موجود، مصاحبه‌های میدانی و بررسی‌های دقیق.
روز‌های آغازین: طلوع یک انقلاب دارویی
سال ۱۳۹۲ بود که نخستین بار خبر راه‌اندازی سامانه‌ای برای رهگیری دارو از تولید تا مصرف، در رسانه‌ها انعکاس یافت.
این ابتکار، پاسخی بود به فاجعه‌ای که در محافل تخصصی از آن به عنوان اختلاف آماری یک میلیارد دلاری در واردات دارو یاد می‌شد.
کارشناسان هشدار می‌دادند بخشی از این دارو‌های گمشده، ممکن است به بازار سیاه یا قاچاق راه یافته باشد.
مسئولان وقت سازمان غذا و دارو، تی‌تک را کلید حل معضل قاچاق دارو و ابزاری برای احقاق حق مردم معرفی می‌کردند.
آنها وعده می‌دادند که به زودی هر شهروندی می‌تواند با یک پیامک یا مراجعه به یک سایت اینترنتی، از اصالت داروی خریداری شده خود مطمئن شود. این ادعا در فضای آن روزها، نوعی انقلاب در نظام سلامت کشور محسوب می‌شد.
ساختار یک آرمان شهر دارویی
سامانه تی‌تک بر پایه یک ایده ساده، اما قدرتمند بنا شده بود: ثبت هر واحد دارویی در یک پایگاه داده ملی و اختصاص یک کد شناسایی منحصر‌به‌فرد به آن. این کد می‌بایست مانند اثر انگشت، مسیر حرکت دارو از کارخانه تا داروخانه را رهگیری کند. وعده داده شده بود که هیچ دارویی بدون این کد نمی‌تواند در داروخانه‌ها عرضه شود.
در تئوری، این سیستم می‌توانست به زیبایی کار کند: داروساز کد را استعلام می‌کند، سیستم تأیید می‌کند و دارو به دست مصرف‌کننده می‌رسد. مصرف‌کننده نیز می‌تواند برای اطمینان دوباره، همان کد را بررسی کند. این چرخه شفاف، می‌توانست حلقه‌های قاچاق و توزیع دارو‌های تقلبی را یکی پس از دیگری از بین ببرد.
رویای ناتمام در آزمون واقعیت
با گذشت زمان، شکاف بین وعده‌ها و واقعیت خودنمایی کرد.
اگرچه سامانه تی‌تک به طور رسمی فعال بود و میلیون‌ها دارو در آن ثبت شده بود، اما گزارش‌های ناهمگونی از عملکرد آن به گوش می‌رسید.
ماجرای آقای دولت آبادی، یکی از هزاران نمونه‌ای است که این شکاف را به وضوح نشان می‌دهد.
او دارویی با برچسب ساخته شده در آمریکا و بسته‌بندی در ایران خریداری کرده بود، اما هنگام بررسی اصالت، با پیام «کد یافت نشد» مواجه شد.
داروساز به او اطمینان داده بود که سامانه مشکل فنی دارد، اما این توضیح قانع‌کننده نبود. چگونه دارویی با ادعای تولید در آمریکا، در سامانه رسمی سازمان غذا و دارو هیچ رکوردی نداشت؟
این تنها یک نمونه بود. گزارش‌های متعدد از داروخانه‌های مختلف حاکی از آن بود که برخی داروها با کد‌های نامعتبر یا حتی بدون کد در حال عرضه هستند. برخی داروخانه‌ها به مشتریان می‌گفتند: سامانه مشکل دارد، دارو را بردارید، در حالی که این سؤال در اذهان عمومی شکل می‌گرفت که آیا واقعاً مشکل از سامانه است یا از خود دارو؟
بحران اعتماد؛ وقتی پیامک‌ها بی‌پاسخ می‌ماند
مشکلات به همین جا ختم نمی‌شد. در ماه‌های اخیر، به نظر می‌رسید کل سیستم در حال از کار افتادن است. شهروندان از سراسر کشور گزارش می‌دادند که سامانه پیامکی ۲۰۰۰۸۸۲۲ پاسخی نمی‌دهد.
شماره تلفن ۰۲۱-۶۱۸۵ نیز یا قطع بود یا پس از اعلام پیام خوش آمدید، ارتباط را قطع می‌کرد.
وب‌سایت سامانه نیز وضع بهتری نداشت. کاربران هنگام وارد کردن کد‌ها با پیام خطای ناشناخته مواجه می‌شدند. اپلیکیشن موبایل سامانه نیز اگرچه نصب می‌شد، اما در عمل قادر به اسکن یا تأیید کد‌ها نبود. این وضع، آخرین تیر را به کمان اعتماد عمومی زده بود.
یک داروساز با بدون ذکر نام به ما گفت: ما نیز مانند مردم در بلاتکلیفی به سر می‌بریم. وقتی سامانه پاسخ نمی‌دهد، چگونه باید از اصالت دارو مطمئن شویم؟ آیا باید به تاییدیه‌های کاغذی شرکت‌های پخش اکتفا کنیم؟
پاسخ‌های رسمی در برابر سکوت رسانه‌ای
در این میان، پاسخ‌های رسمی نیز نتوانسته بود افکار عمومی را قانع کند. مسئولان مرتبط، مشکلات را موقت و فنی توصیف می‌کنند. وعده رفع مشکل در آینده نزدیک بار‌ها تکرار شده، اما وضع همچنان بدون تغییر ماند.
نگارنده نیز برای اینکه از صحت اطلاعات گزارش مطمئن شود خود نیز دست به کار شد و دارو‌هایی که برچسب اصالت دارو داشتند را در سامانه وارد کرد و دید در بر همان پاشنه است و هیچ پاسخی از سامانه دریافت نمی‌شود سپس پیامک را امتحان کرد ولی باز هم پیامک ارسال ولی تایید دریافت توسط گیرنده در کار نبود در نهایت به سراغ تلفن اعلامی رفت که با تعجب شنید اوپراتور تلفن در یک پیام مشخص از قطع بودن خط تلفن اعلامی خبر می‌دهد پس از آن به سراغ پشتیبانی سامانه رفت ولی هیچکس مسئولیت نمی‌پذیرفت. از واحد پشتیبانی سامانه گرفته تا راه‌های ارتباطی دیگر، تلفن‌های اعلامی یا پاسخگو نبودند یا پس از شنیدن موضوع، خط را قطع می‌کردند.
این سکوت رسانه‌ای و عدم شفافیت، بر نگرانی‌ها افزوده بود. سؤال اساسی این بود: آیا این اختلالات، نشانه یک مشکل فنی ساده است، یا نشان از ضعف‌های ساختاری عمیق‌تری در نظام نظارت بر دارو دارد؟
داستان ناتمام تی‌تک و آینده سلامت مردم
امروز پس از 12 سال، سامانه تی‌تک در موقعیت متناقضی قرار دارد. از یک سو، نمی‌توان منکر دستاورد‌های آن شد. ثبت میلیون‌ها دارو، ایجاد امکان نظارت مستقیم مردم، و شفاف‌سازی نسبی زنجیره تأمین، دستاورد‌های کوچکی نیستند.
اما از سوی دیگر، این سامانه نتوانسته است به وعده اصلی خود - یعنی تضمین کامل اصالت تمام دارو‌های در گردش - عمل کند. وجود دارو‌های بدون کد معتبر، اختلالات مکرر سامانه و عدم پاسخگویی شفاف مسئولان، از ناتوانی سیستم در تحقق آرمان‌های اولیه حکایت دارد.
داستان سامانه تی‌تک، داستان همه پروژه‌های ناتمامی است که با نیت‌های خوب شروع می‌شوند، اما در میانه راه، به دلیل کمبود اراده سیاسی، ضعف مدیریتی، یا مقاومت در برابر شفافیت، ناتمام می‌مانند.
آینده این سامانه، با آینده سلامت میلیون‌ها ایرانی گره خورده است. درمان بیماری‌ها تنها با دارو‌های اصیل و سالم ممکن است. اگر سیستم نظارتی نتواند این اصالت را تضمین کند، نه تنها سلامت مردم به خطر می‌افتد، بلکه اعتماد عمومی - که سرمایه اجتماعی نظام سلامت است - نیز آسیب می‌بیند.
بازگشت اعتماد، تنها با شفافیت و پاسخگویی ممکن است. مسئولان باید به جای انکار مشکلات، صادقانه وضعیت موجود را توضیح دهند و راهکار‌های عملی برای رفع نواقص ارائه کنند. مردم حق دارند بدانند دارویی که مصرف می‌کنند واقعی است یا تقلبی؟ این حق مسلمی است که تحقق آن، نیازمند عزمی جدی‌تر از گذشته دارد.
سرنوشت سامانه تی‌تک، امروز در دستان مسئولان قرار دارد. آنها باید انتخاب کنند: آیا این سامانه باید به آرمان اولیه خود - یعنی تضمین کامل اصالت دارو - بازگردد، یا به تدریج به حاشیه رود و به یکی از ده‌ها پروژه ناتمامی تبدیل شود که تنها در آرشیو خاطرات باقی می‌ماند؟
پاسخ این پرسش را آینده روشن خواهد کرد. آینده‌ای که سلامت ما همه به آن وابسته است.
