به گزارش رسانه تحلیلی تصویری بهمن به نقل از تسنیم، هشتمین جلسه از سلسله جلسات کارگاه آموزشی معارف مهدویت به میزبانی روابط عمومی پژوهشکده قرآن و عترت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد اسلامی، با عنوان «کتابشناسی مهدویت» برگزار شد.
احسان دباغ، در ابتدای این نشست به ذکر آماری درباره کتاب‌های حوزه مهدویت پرداخت و گفت: در دو لوح فشرده که در پایگاه اطلاع رسانی پارسا تولید شده‌اند به معرفی آثار مرتبط با امام مهدی(عج) پرداخته شده که یکی به نام «کتاب شناسی منابع اسلامی درباره امام عصر(عج)» و دیگری به نام «در آینه قلم» است که شامل معرفی هشت هزار اثر هستند. لوح فشرده دیگری نیز با نام «نورالولایة» شامل متن کامل126 جلد کتاب مرتبط با مهدویت است.
این محقق مهدویت پژوه، در ادامه به معرفی کتاب «مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم» و نویسنده آن پرداخت و تصریح کرد: با این که حدود یک قرن از نگارش «مکیال المکارم» می‌گذرد، این کتاب همچنان از کتاب‌های مطرح در زمینه مهدویت است که مورد اقبال علما، پژوهشگران و عموم بوده است. این کتاب گران سنگ در نوع خود کم نظیر است و از ابتکار عمل و نوآوری مؤلف حکایت دارد و درصدد آن است که این آمادگی را در وجدان‌ها بیدار سازد و این بی‌تفاوتی کشنده و کمی استعداد و قابلیت نسبت به درک حضور کاروان سالار عالم بشریت و یگانه منجی انسان‌ها و جان عالم، حضرت بقیةاللَّه الأعظم حجة بن الحَسَن المهدی عجل اللَّه فرجه، را درمان نماید.
مؤلف این کتاب، عالم جلیل القدر مرحوم آیت‌اللَّه حاج سید محمدتقی موسوی اصفهانی مشهور به احمدآبادی است که مجتهدی آگاه و دلباخته و مخلص و امام جماعت مسجد سراج الملک در محله احمدآباد اصفهان بوده که به سال 1301 هجری قمری در اصفهان متولد شد و در 25 رمضان سال 1348هق همان‌جا وفات یافت و در قبرستان تخت فولاد اصفهان جنب مقبره پدر اندیشمندش آرام گرفت یعنی چهل و هفت سال در این دنیا زندگی کرد.
بعضی از جمله پسر ارشد ایشان معتقدند که وی مسموم شده و به زهر کین دشمنان از پا درآمد. علامه موسوی اصفهانی مادرش را به هنگام ولادت و پدرش را در جوانی از دست داده بود و در مدت هشت روز دو پسر و یک دختر دلبندش را از دست داده و همسرش به ناراحتی‌های جسمی و روحی گرفتار شد. با این وجود افزون بر تدریس و منبر و امامت جماعت و هدایت و سایر فعالیت‌های دینی و اجتماعی، بیش از بیست اثر علمی ارزنده از خود به جای گذارد که افزون بر هوش سرشارش، مرهون شماری از احوال روحی و اوصاف اخلاقی او نیز بوده است از جمله: ابواب الجنات فی آداب الجمعات، بساتین الجنان فی المعانی و البیان، وظیفة الانام فی زمن غیبة الامام.
«مِکیالُ المَکارم فی فَوائد الدعا لِلقائم»، مهم‌ترین، مشهورترین و مبسوط‌ترین تألیف نویسنده به شمار می‌رود، تا آن جا که او را به صاحب مکیال می‌شناسند.
زبان کتاب به عربی است که توسط آقای مهدی حائری قزوینی ترجمه نیز شده است و ویراست جدید آن در دو جلد ازسوی انتشارات کتاب جمکران و سایر ناشران روانه بازار نشر شده است.
این محقق حوزه علوم قرآن و حدیث در ادامه درباره چرایی تالیف این کتاب گفت: از مقدمه‌ای که مرحوم موسوی اصفهانی بر «مکیال» نوشته، چنین برمی‌آید که از شدت عشق و علاقه‌ای که به حضرت حجت (عج) داشته، شبی آن حضرت را در خواب می‌بیند. امام (ع) تألیف این کتاب را به وی توصیه و تأکید می‌فرماید و حتی نام آن را نیز «مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم» تعیین می‌کند.
در واقع می توان گفت آیت‌الله موسوی اصفهانی این کتاب را با هدف شکر نعمت وجود حضرت مهدی (عج) نوشته است که معرفت‌بخش خوانندگان نسبت به منجی عالم بشریت است و از بهترین دستورالعمل‌ها برای ارتباط با امام زمان (عج) و مانیفست (بیانیه) چگونگی انس گرفتن ما با حجت خداست.
آیت الله صافی گلپایگانی(ره) از مراجع درگذشته تقلید در خصوص «مکیال المکارم» فرمودند: از بهترین و جامع‌ترین کتاب‌ها در موضوع دعا برای فرج است و سزاوار است همه از آن استفاده کنند و امام‌شناسی خود را با آن کامل کنند.
دباغ در ادامه به واکاوی معنای نام کتاب پرداخت و گفت مکیال، اسم ابزار به معنی پیمانه و ترازو است که دو بار این کلمه در قرآن ذکر شده است. مکارم نیز جمع ِ مَکرُم، مَکرُمه و مَکرَم به معنای بزرگواری‌ها، نیکی‌ها و ویژگی‌های والای اخلاق است لذا مکیال المکارم یعنی پیمانه و ترازوی ویژگی‌های والای اخلاقی. در اشعار فارسی نیز کلمه مکارم وارد شده مثلا منوچهری گوید:
مکارم‌ها به حکم تو گرفته ست استقامت‌ها
که باشد استقامت‌های کشتی‌ها به لنگرها
یا خاقانی در مدح مولا علی(ع) گوید:
حافظِ دین، بوالحسن، بحر مکارم علی
کابخور جان ماست چشمه احسان او.
این استادیار گروه معارف دانشگاه سپس به بررسی محتوایی و معرفی بخش‌های کتاب مکیال المکارم پرداخت و توضیح داد: این کتاب هشت بخش دارد (به مقدار ابواب بهشت برین) که در آن مؤلف با استناد به آیات و روایات متعدد، موضوعات بسیار اساسی و سرنوشت‌سازی را که اغلب جنبه کاربردی دارد و مورد ابتلای شیعیان و مسلمانان است، مورد کاوش و دقت نظر و تأکید قرار داده است.
بخش اول کتاب به موضوع وجوب شناخت امام زمان (عج) از دیدگاه عقل و نقل می‌پردازد و بیان می‌کند که ایمان بدون شناخت امام زمان تحقق نمی‌پذیرد؛ بر این مطلب هم دلیلی عقلی هست و هم دلیل نقلی. از نظر عقلی، مقتضای لطف خداوند این است که برای از میان رفتن هرگونه نزاع و اختلاف، شخصی را تعیین نماید که حقایق و واقعیت‌ها را کاملاً بداند، تا در هر زمان مردم به چنین شخصی رجوع کنند و آن شخص همان «امام معصوم» است.
از نظر نقلی نیز امام صادق(ع) فرمود: به خدا قسم ما آن اسماء حسنی (نیکوترین نام‌ها) هستیم که خداوند هیچ عملی را از بندگان نمی‌پذیرد، مگر با شناخت و معرفت ما (اصول کافی؛ 2/249).
منظور از معرفت و شناخت نیز دو امر است، یکی شناختن شخص امام با اسم و نسب او، دوم: شناخت صفات و خصوصیات او که با آن‌ها از دیگران امتیاز می‌یابد. بخش دوم کتاب اختصاص به اثبات امامت حضرت حجت (عج) دارد و بیان می‌کند که هیچ راهی برای اثبات امامت نیست مگر نَصّ و معجزه زیرا همان طور که در جای خود ثابت شده از جمله شرایط امام، عصمت است و اگر امام معصوم نباشد هدف از نصب او تحقق نمی‌یابد، و به اصطلاح «نقض غرض» لازم می‌آید.
امامت حضرت مهدی(عج) به هر دوی این راه‌ها به وسیله روایات متواتره ثابت است که مولف کتاب در دو فصل قسمتی از آن‌ها را آورده است. همچنین گوید که ثقه جلیل شیخ علی خزّاز قمی(ره ) در کتاب کِفایةُ الْاَثَرِ فِی النَّصِ عَلَی الاَئِمَّةِ الْاِثْنی عَشَرِ یک صد و هفتاد حدیث از طریق شیعه و سنی روایت کرده که همه آن‌ها به امامت حضرت قائم منتظر علیه السلام تصریح دارد.
بخش سوم کتاب در بیان پاره‌ای از حقوق بسیار و توجهات سرشار آن حضرت بر شیعیان است که به گفته صاحب مکیال همچون دریای خروشان و موّاجی است که غوّاصی در آن نتوانم کرد، ولی به مقدار کف دستی از آن برمی‌گیرم و در پی تقرّب به درگاهش ره می‌پویم. سپس او مواردی از این حقوق را با ذکر مستندات دینی آن نقل می‌کند از جمله: حقّ وجود و هستی، حقّ بقاء در دنیا (دنیا به برکت امام زمان، برپاست)، حقّ آقا و ارباب بر بنده و حقّ امام بر رعیت.
بخش چهارم اختصاص به توضیح ویژگی‌های امام مهدی(عج) دارد که سبب لزوم دعای ما شیعیان به آن امام غایب می‌شود. جالب این که این درجات و خصوصیات به طرز ابتکاری و به ترتیب حروف الفبا و مشتمل بر 116 مطلب و امر تنظیم و از حرف الف آغاز شده و در حرف ی پایان پذیرفته است.
آیت الله موسوی اصفهانی گوید که اگر یکی از این ویژگی‌ها در شخصی یافت شود به حکم عقل یا شرع یا فطرت انسانی ، بلکه حتی از روی سرشت حیوانی بر ما واجب و لازم است که برای او دعا کنیم تا چه رسد به این که تمام این امور در وجود مقدس امام زمان(عج) جمع است.
مثلاً در حرف «غین» غیبت، غربت آن حضرت و غلبه و پیروزی و غنا و بی‌نیازی مؤمنان به برکت ظهور آن حضرت مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
برخی دیگر از این امور عبارتند از : اجابت دعای ما به برکت آن حضرت، امنیت راه‌ها و شهرها با ظهور آن حضرت، تحمل اذیت از دست ما، تجدید بنای اسلام پس از کهنه و فرسوده شدن آن، تعلیم و آموختن قرآنی که امیرالمؤمنین(ع) جمع کرده بود، ثائر و خونخواه خون امام حسین(ع) و شهیدانی که با آن حضرت بوده‌اند، افزایش چشمگیر عقول مردم.
بخش پنجم که بخش پایانی جلد اول کتاب است به ثمرات و پیامدهای گوارای دعا برای فرج حضرت حجت (عج) اختصاص یافته است و همان طور که از نام کتاب پیداست، مقصود اصلی تألیف آن نیز بیان همین موضوع بوده است. مؤلف در این بخش، نود مورد از فوائد دعا برای فرج را بر می‌شمارد از جمله: سبب زیاد شدن نعمت‌ها و روزی ، تعظیم شعائر الهی، زنده کردن امر ائمه اطهار(ع)، مایه ناراحتی و وحشت شیطان لعین، نجات یافتن از فتنه‌های آخر الزمان، شفاعت آن حضرت در قیامت، مایه دفع بلا و عقوبت از اهل زمین، بی‌حساب داخل بهشت شدن، ثواب شهید شدن در رکاب پیغمبر(ص) و...
جلد دوم کتاب با بخش ششم آغاز می‌شود. در این بخش مؤلف کتاب با تحقیق فراگیر خود که از میان آیات و روایات استخراج کرده، به 41 زمان و 8 مکان مشخص اشاره می‌کند که دعا برای آن حضرت در این زمان‌ها و مکان‌ها مورد عنایت ویژه و تأکید قرار گرفته است.
اوقات و حالاتی مانند بعد از هر نماز واجب، روز جمعه، روز نوروز، شب نیمه شعبان، روز عاشورا و بعد از ذکر مصیبت سَید الشُّهداء(ع). مکان‌هایی که دعا در آن‌ها بیشتر تأکید شده از جمله مسجد الحرام، سرداب غیبت در شهر سامرّا، حرم حضرت سید الشهداء(ع) و حرم هر یک از امامان علیهم السلام.
بخش هفتم، به آداب کلی دعا و چگونگی دعا برای تعجیل ظهور امام مهدی (عج) اختصاص دارد و دعاهایی از امامان معصوم (ع) در خصوص فرج حضرت در این بخش نقل شده است. این بخش از کتاب مشتمل بر سه مقصد است. در مقصد اوّل ضمن بیست تذکر، به آداب کلی دعا و یاد آوری مطالبی که سزاوار است پیش از شروع به مقصود توجه داده شوند می‌پردازد مثلا گوید که دست یابی به تمام فواید و ثواب‌ها و نتایجی که در بخش پنجم یاد شده متوقف بر مداومت و بسیار دعا کردن برای تعجیل فَرَج مولایمان می‌باشد و لذا اهل بیت(ع)به اِکثار یعنی بسیار دعا کردن برای فرج، به ما سفارش کرده‌اند و این کار را فرج برای خود ما هم دانسته‌اند: أکثروا الدُّعاءَ بتَعجیلِ الفَرَج.
مقصد دوم با مطرح کردن بیست تذکر دیگر، به چگونگی دعا برای تعجیل فَرَج و ظهور آن حضرت به صورت آشکار یا به کنایه بسنده می‌کند مثلا می‌گوید: شخص منتظر باید به صراحت از خدای تعالی این أمر(فرج) را مسئلت نماید و به زبان فارسی یا عربی یا هر زبان دیگری تقاضایش را باز گوید ، مثل اینکه چنین دعا کند: «اللَّهُمَّ عَجِّلْ فَرَجَ مَوْلانَا صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام» یا بگوید: «عَجّلَ اللَّهُ تَعَالی فَرَجَهُ وَ ظُهُورَهُ» ؛ یا بر دعای کسی که چنین دعائی کند آمین بگوید ، چون واژه «آمین» یعنی «مستجاب کن» که این نیز دعا است و دعا کننده و آمین‌گو هر دو در دُعا شریکند.
و در مقصد سوم با نقل 6 دعای مهدوی که از جانب امامان معصوم(ع) نقل شده است (با توضیح و دفع اشکال از بعضی از آن‌ها)، آن‌ها را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. مثلا دعای معروف ندبه یا دعای عصر غیبت را در اینجا نقل می‌کند: اَللَّهُمَّ عَرِّفنی نَفْسَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تَعَرِّفْنی نَفْسَکَ ... فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تَعَرِّفْنی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دینی اَللَّهُمَّ لا تُمِتْنِی میتَهً جاهِلیه...
مولف مکیال المکارم در بخش هشتم که آخرین بخش کتاب است، به تبیین وظایف و تکالیف بندگان به خصوص شیعیان و مسلمانان در برابر ساحت مقدس حضرت حجت(عج) می‌پردازد. در این بخش باز با استناد به آیات و روایات متعدد که حکایت از اشراف و تبحر مؤلف به کتب روایی و حدیثی دارد، تعداد هشتاد وظیفه مورد دقت و تأمل قرار گرفته است از جمله: تحصیل شناخت صفات و آداب و ویژگی‌های امام مهدی(عج)، محبوب نمودن ایشان در میان مردم، انتظار فَرَج و ظهور آن حضرت. (انتظار حالتی است نفسانی که آمادگی برای آن چه انتظارش را می‌کشیم از آن برمی‌آید ، و ضدّ آن یأس و ناامیدی است ، پس هر قدر که انتظار شدیدتر باشد آمادگی و مهیا شدن قوی‌تر خواهد بود.) اظهار اشتیاق به دیدار آن بزرگوار، تشکیل مجالس ذکر مناقب و فضایل آن حضرت.
این پژوهشگر در ادامه با ذکر نکته‌ای مهم از قول مولف کتاب مکیال المکارم گفت که غربت دو معنی دارد : نخست دوری از خاندان و وطن و شهر و دوم کمی یاوران و امام زمان ما به هر دو معنی غریب است. پس ای بندگان خدا یاری‌اش کنید.
علامه موسوی اصفهانی معتقد به برگزاری جشن و سرور به مناسبت ایام ولادت حضرت ولی عصر(عج) بود و از وی نقل شده است که: «چراغانی نیمه شعبان را من رواج دادم؛ با خود گفتم چرا برای تولد شاه جشن بگیرند ولی برای تولد حجت خدا امام زمان (عج) که همه کاره هستند جشن نگیریم» از این رو برای تولد امام زمان جشن می‌گرفت و از علما دعوت می‌کرد و در آن شب سخنرانی می‌کرد. محور منبرها و فعالیت‌هایش درباره حضرت ولی عصر بود. به اطرافیان خود نیز سفارش می‌کرد که محور منبرهایتان را امام زمان قرار دهید.
دباغ در پایان این نشست و به منزله حسن خاتمه بحث ابیات زیر را از سروده‌های مؤلف کتاب مکیال المکارم قرائت کرد:
یا رب آن طلعت زیبا ز پس پرده غیب
تو برون آور و ما را به لقایش برسان
آن چه مانع ز ظهورش شده از جا بردار
و آنچه اسباب ظهور است برایش برسان
دشمنانش همه تن‌ها ز روان خالی ساز
دوستانش همه را بوسه به پایش برسان!
