رسانه تحلیلی تصویری بهمن، گروه فرهنگ و اندیشه - مهراد شاهی : موزۀ هنرهای معاصر تهران در آخرین نمایشگاه خود میزبان دوره‌ای مهم و منحصر به فرد از تاریخ هنر معاصر ایران است. نمایشگاه «آینه در آینه»، از 29 دی ماه آغاز شده و تا 8 اسفند ماه برپاست و به مرور تحولات هنر معاصر ایران در سال‌های 1353 تا 1363 پرداخته است.
در توضیحِ این دورۀ تاریخی اشاره شده است: «هنرمندان فعال در این دوره (1363-1353)، با ایدۀ اجتماعی‌کردن هنر، نوعی اکسپرسیونیسم روایی را با مضامین ملی و گاه اسطوره‌ای در هم آمیختند. آثار و نتایج تلاش خلاقانۀ هنرمندان این دهه در سایۀ اندیشه و بینشی عمیق، به مفهوم جامعه، تعهد به مبارزه و اهمیت جایگاه رهبر (به‌عنوان قهرمان ملی) اشاره دارد.
دغدغۀ اصلی این نمایشگاه، بازنمایی چگونگی شکل‌گیری هنر انقلاب به مثابه «امر جمعی» و بازتاب تحولات اجتماعی ایران در آن دوران است. باید گفت، این نمایشگاه با هدف نشان‌دادن عقاید اجتماعی-سیاسی هنرمندان و بازخوانی مبارزات اجتماعی و دینی مردم در دوران انقلاب اسلامی برپا شده است.
نمایشگاه «آینه در آینه»، تنهای منتخبی از نقاشی‌ها و دیوارنگاه‌های آن دوران است که از منظر تاریخ‌نگاری هنر و با نگاهی پژوهشی، گردآوری و چیدمان شده است و سعی در بازنمایی زبان هنر انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس ایران دارد.
***
در سالن اول، با وقایع‌نگاری تاریخ هنر معاصر ایران روبه‌رو هستیم و پیشینۀ نقاشی اعتراضی و انتقادی در ایران را با نمایش آثار هنرمندانی از جمله ادشیر محصص، بهمن محصص، علی‌رضا اسپهبد، نصرت‌الله مسلمیان و...، مرور می‌کنیم.
یکی از تابلوهایی که در طول مسیر بازدید این سالن توجه بینندگان را جلب می‌کند، اثری با عنوان «شهید» از علی‌رضا اسپهبد است. این اثر نمونه‌‌ای از مجموعه‌آثار کلاغ‌ها از این هنرمند است که موردی کاملا مناسب برای فهم فضای هنری آن دوران است. هنری که برای بیان اعتراض اجتماعی و سیاسی خود، به استعاره و تمثیل پناه می‌برد و اعتراض خود را با به کار بردن نمادها و نشانه‌ها به حاکمیت و اجتماع زمان خود اعلام می‌کرد.
تصویر 2: تابلوی شهید، علی‌رضا اسپهبد، اکریلیک و رنگ روغن روی بوم، مجموعۀ موزۀ هنرهای معاصر تهران.
در توضیح این اثر آمده است: کلاغ‌های علی‌رضا اسپهبد، برداشتی معین و مشخص از اصطلاحی رایج است؛ کلاغ که جاسوس و خبرچین است و همه‌جا حاضر و ناظر است و در تمثیلی گسترده‌تر، عنصری بیگانه، مداخله‌گر، مزاحم و مشکل‌آفرین است. برگرفتن چنین تمثیلی، حکایتی از تصویرگری دورانی می‌کند که هنرمند روشنفکر، امکان داشتن پناهگاه یا گوشۀ امنی را از دست رفته می‌پندارد.
در ادامه و در سالن‌های بعد، با آثاری از هنر ابتدای انقلاب مواجه هستیم؛ آثاری متعدد از هنرمندان بزرگ و نام‌آشنای هنر معاصر ایران، مانند هانیبال الخاص، ایوب امدادیان، مسعود سعدالدین، بهرام دبیری، حسین محجوب، منوچهر صفرزاده و بسیاری از هنرمندان دیگر.
آثار این دوران از هنر معاصر ایران، آثاری بسیار متفاوت در سبک، فرم و اسلوب هنری هستند. آثاری که در مضمون، فرم و محتوا، مخاطب حال حاضر را شگفت‌زده می‌کند. این آثار با ابعادی بزرگ و در قالب‌های چندلته دیده می‌شود. فرم هنر انقلابی آن دوران برآمده از عقیدۀ هنر تبلیغی و هنر متعهد جریان‌‌های چپ و بلوک شرق است. هنری که به مکاتب کمونیستی و هنر شوروی و مکزیک در دوران جنگ سرد، بسیار نزدیک است. این نقاشی‌های فیگوراتیو در فضایی اکسپرسیونیستی، با رنگ‌های تند و خطوط محکم خلق شده‌اند. زبان این آثار کاملا آشکار است و نمادها در آن کاملا واضح بیان شده‌اند. بسیاری از اِلمان‌های به کار رفته تلفیقی از نمادهای اسلامی در کنار نمادهای گفتمان جریان چپ است.
کارگر، کشاورز و دانشجو در کنار زمین زراعت، دانشگاه، کارخانه و پالایشگاه همراه با نمادهایی نظیر داس، تیشه، گندم و قلم، حاکی از اقشار مختلف جامعه در کنار یک‌دیگر است که در اکثر آثار دوران ابتدایی انقلاب اسلامی به چشم می‌خورد.
تصویر 3: تابلوی اولین سالگرد انقلاب، هانیبال الخاص و مسعود سعدالدین، 1358، رنگ روغن روی بوم، مجموعۀ موزۀ هنرهای معاصر تهران.
یکی از آثار قابل توجه این دوران اثری مشترک از هانیبال الخاص و مسعود سعدالدین با عنوان «اولین سالگرد انقلاب» است. اثری به‌شدت گیرا و پرچزئیات که بیننده را مجذوب روایت خود می‌کند. در قسمت وسط و پایین، تصویر نوجوانی یتیم را در کنار خانواده‌اش می‌بینیم که گلی خونین در دست دارد و در کنار او شهدای کفن‌شده‌ای جای دارند که در حقیقت با زبانی نمادین بیان می‌کند که: انقلاب اسلامی ایران، بر پیکر شهدا بنا شده است.
تصویر 4: تابلوی انقلاب، حسین محجوبی، 1357، رنگ روغن روی بوم، مجموعۀ باغ‌موزۀ نگارستان.
تابلوی دیگری که در بین آثار این دوران در بیان هنری، یک اثر شاخص و متمایز است، تابلوی «انقلاب»، اثری از حسین محجوبی است. این تابلو بیان و سبکی متفاوت دارد. در این اثر جمعیت زنان و مردان انقلابی را همچون دریایی خروشان و بی‌انتها می‌بینیم که موجی خروشان و واحد را تشکیل می‌دهند و آنان طوفانی از اعتراض را به وجود آورده‌اند، طوفانی خروشان که برآمده از مردم است و زمین و آسمان را با نماد دو دست مشت‌شده به تسخیر در آورده. در پس زمینۀ این اثر، نمادهایی از شهرهای مختلف ایران را می‌بینیم که بیانگر وحدت همه اقوام و مناطق ایران، در پیروزی انقلاب اسلامی است.
تصویر 5: تابلوی شهادت، ناصر پلنگی.
با گذشت سال‌های ابتدایی انقلاب و نزدیک‌شدن به دوران دفاع مقدس، زبان هنر انقلاب، به بیان اختصاصی خود تبدیل می‌شود. آثار این دوران روح اسلام شیعی را با مضامین خاص شهادت و جهاد با بیانی برآمده از عرفان و سلوک اسلامی نشان می‌دهد که مفاهیمی نظیر عروج، آزادی و پیروزی را به تصویر کشیده‌اند. از هنرمندان شاخص این بیان هنری می‌توان به کاظم چلیپا و ناصر پلنگی اشاره کرد.
تصویر 6: تابلوی روز بزرگ، کاظم چلیپا، 1363، رنگ روغن روی بوم، مجموعۀ حوزه هنری.
در پوستر این نمایشگاه اثر «روز بزرگ» از کاظم چلیپا به تصویر کشیده شده است. این نقاشی در جایگاه هنری بالایی قرار دارد و نشان از هنرمندی چلیپا در هنر انقلاب اسلامی دارد.
در آخر باید بگوییم، نمایشگاه حاضر فرصتی تکرارنشدنی برای فهم دقیق قسمتی پراهمیت از تاریخ هنر معاصر ایران است. دورانی متفاوتی با بیانی متفاوت که برآمده از ویژگی‌های جامعۀ ایران در سال پیش و پس از انقلاب است.
دیدن این نمایشگاه علاوه بر مرور تحولات آن دوران، نمایانگر موضوع مهم دیگری نیز هست و آن مسئلۀ همراهی و هم‌دلی هنرمندان معاصر در آن سال‌ها با جریان انقلاب اسلامی است. به‌نظر می‌آید انقلاب در آن سال‌ها بستری را فراهم ساخته بود که اقشار مختلف جامعه از جمله هنرمندان روشنفکر نیز همراه با مردم و جامعه در وحدتی اعجاب‌برانگیز، خود و هنرشان را مصروف انقلاب کنند. افسوس برانگیز است که در ادامۀ مسیر انقلاب، بسیاری از این هنرمندان دست از خلق هنر انقلابی کشیدند و هنر ممتاز انقلاب اسلامی ایران روز به روز نحیف و نحیف‌تر شد.
