چرا فوک های خزر می میرند؟
به گزارش شبکه خبری ایران ۲۴ از ایرنا، تلف شدن و کشف لاشه فوک‌های خزری در سال‌های اخیر بیشتر از گذشته خبرساز شده است. چند سال است که در بهار و پاییز لاشه‌هایی از تنها پستاندار دریای خزر در مناطقی از سواحل جنوبی این دریا مشاهده می‌شود. لاشه‌هایی که وضعیت ظاهری و فاسد شدن‌شان نشان می‌دهد از زمان مرگ فوک‌ها مدت زیادی گذشته و پیش از این‌که فوک بیمار خودش را به ساحل برساند، در آب تلف شده و جریان امواج آن‌ها را به ساحل رسانده است.
از بین رفتن بافت لاشه‌ها به دلیل گذشت زمان زیادی از تلف شدن فوک‌ها امکان کالبدگشایی و بررسی‌های علمی برای یافتن دلیل اصلی این پدیده را از بین برده است. به همین دلیل هنوز از علت دقیق این روند افزایشی تلف شدن فوک‌ها آماری در دست نیست و گمانه‌زنی‌های گوناگونی از دلایل احتمالی این تلفات پرتعداد مطرح می‌شود.
روند افزایشی تلف شدن فوک‌ها در سواحل جنوبی کاسپین به ویژه مناطق ساحلی مازندران، از اواخر دهه ۹۰ مشاهده شد. به همین دلیل نیز از سال ۱۴۰۰ توجه به این موضوع افزایش یافت و آماربرداری‌ها و پایش‌ها به ویژه در مازندران با تمرکز و دقت بیشتری انجام شد.
بر اساس آمارهای اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران، سال ۱۴۰۰ در سواحل این استان ۲۷ لاشه فوک خزری مشاهده شد. این تعداد در سال ۱۴۰۱ به ۲۰ لاشه کاهش یافت و در سال ۱۴۰۲ نیز این روند کاهشی ادامه یافت و به ۱۵ لاشه رسید. سال ۱۴۰۳ نیز ۱۷ لاشه فوک خزری در سواحل مازندران مشاهده شد. به عبارتی دیگر در چهار سال گذشته ۷۹ لاشه فوک خزری در سواحل مازندران مشاهده شد. اما در ۸۱ روز سپری شده از سال جاری، ۳۶ لاشه فوک خزری با اموج کاسپین به سواحل مازندران رسید که معادل حدود ۵۰ درصد این آمار چهار ساله است. با احتساب این ۳۶ لاشه کشف شده در سال جاری، تعداد لاشه‌های کشف شده تنها پستاندار کاسپین در سواحل مازندران از ابتدای سال ۱۴۰۰ تا کنون به ۱۱۵ لاشه رسید.
طبیعی است که اگر آمار لاشه‌های کشف شده در سواحل گیلان و گلستان را نیز به این عدد اضافه کنیم به عدد بزرتری می‌رسیم. برای مثال در سال جاری که تعداد لاشه‌های مشاهده شده در سواحل مازندران ۳۶ مورد ثبت شده، یک لاشه در سواحل گلستان و هفت لاشه نیز در سواحل گیلان یافت شده که تعداد فوک‌های تلف شده در آب‌های جنوبی خزر طی ۸۲ روز گذشته را به ۴۴ مورد رسانده است.
فوک خزری تنها پستاندار و بزرگ‌ترین حیوان دریای خزر است و موضوع تلف شدن‌اش از این منظر پراهمیت و نگران‌کننده است که در رأس هرم غذایی گستره ۴۳۶ هزار کیلومتر مربعی این پهنه بزرگ و بسته آبی قرار دارد و به‌دلیل کاهش شدید جمعیت، تخریب زیستگاه‌ها و آلودگی‌های انسانی و تهدیدات طبیعی، نامش در فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) به‌عنوان گونه «در معرض انقراض» ثبت شده است.
«داریوش مقدس» رئیس اداره حفاظت از زیست‌بوم‌های دریایی و پایش آلودگی‌های دریایی اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران در گفت‌وگو با ایرنا، آخرین وضعیت فوک‌های خزری و برخی داده‌های مربوط به تلفات این گونه خاص را شرح داده است:
آقای مقدس، مرگ فوک‌ها در سواحل جنوبی خزر چقدر غیرعادی است؟
به طور طبیعی یعنی هر جانداری عمری دارد و بالاخره در فرآیندی طبیعی هم عمرش به پایان می‌رسد. از این منظر تلف شدن فوک‌ها مانند همه جانداران دیگر امری طبیعی است. اما مساله آن‌جایی اهمیت پیدا می‌کند که تعداد تلفات به طور غیرعادی افزایش می‌یابد. آن‌چه که در مورد فوک‌های خزری در چند سال اخیر نگران‌کننده شده، همین موضوع افزایش ناگهانی تلفات به ویژه در سال جاری است.
یعنی چند سال است که تلفات فوک‌ها بیشتر شده و امسال هم شاهد رشد این تلفات نسبت به سال‌های گذشته هستیم؟
همینطور است. بر اساس آمارهای موجود، از سال ۱۴۰۰ تا امروز ۱۱۵ لاشه فوک خزری در سواحل مازندران یافت شده که ۳۶ لاشه مربوط به بهار امسال است. این یعنی ۳۱ درصد از کل تعداد لاشه‌های یافت شده فوک‌ها در سواحل مازندران از ابتدای سال ۱۴۰۰ تا امروز را در همین ۸۲ روز اخیر مشاهده کرده‌ایم. نکته عجیب‌تر این‌که از این ۳۶ لاشه که در سال جاری مشاهده شد، ۳۵ لاشه در اردیبهشت و خرداد یافت شده است.
آمارهای چهار سال اخیر افزایشی بود یا کاهشی؟
از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ آمارها کاهشی بود. سال ۱۴۰۰ در سواحل مازندران ۲۷ لاشه فوک خزری یافت شد که در ماه‌های اردیبهشت، مهر و آبان آن سال این تلفات ثبت شده بود. سال ۱۴۰۱ تعداد تلفات فوک‌ها در سواحل خزر کاهش یافت و به ۲۰ مورد رسید. سال ۱۴۰۲ آمار کشف ۱۵ لاشه فوک در این استان ثبت شد. اما در سال ۱۴۰۳ این تعداد افزایش یافت و به ۱۷ مورد رسید. در حالی که مجموع این اعداد در چهار سال اخیر به عددد ۷۹ می‌رسد، امسال شاهد رشد عجیب این آمار هستیم و فقط در مازندران تا کنون ۳۶ لاشه یافت شده است.
چه تعداد تلفات فوک‌های خزری در یک سال طبیعی است؟
این موضوع به جمعیت فوک‌ها بستگی دارد. با توجه به جمعیت کنونی این جانوران، در حد ۱۰ تا ۱۵ مورد در سال را می‌توان طبیعی دانست. البته در نظر داشته باشید که ما بخشی از تلفات را نمی‌بینیم. بعضی از لاشه‌ها با توجه به فاسد شدن‌شان بدون این‌که به همکاران ما اطلاعی داده شود توسط مردم در همان محدوده‌های ساحلی دفن می‌شود.
جمعیت فوک‌های خزری در حال حاضر چقدر تخمین زده می‌شود؟
با توجه به آبزی بودن فوک‌های خزری، امکان سرشماری دقیق این پستاندار وجود ندارد. اما بر اساس آخرین برآوردی که سال ۲۰۱۷ انجام شد، بین ۵۰ تا ۷۰ هزار فوک در دریای خزر باقیمانده است که هر سال به سمت جنوب دریای خزر می‌آیند و در آب‌های شمال ایران چند ماه زندگی می‌کنند.
با این تعداد می‌توان گفت که فوک‌های خزری در خطر انقراض قرار دارند؟
بله. اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) معیارهایی برای قرار گرفتن نام جانداران در فهرست سرخ دارد که بر اساس این معیارها فوک‌ها در خطر انقراض هستند. از نظر این اتحادیه، زمانی که جمعیت هر گونه‌ای در سراسر جهان به منطقه جغرافیایی محدود شود، آن گونه آسیب‌پذیر به حساب می‌آید. این ویژگی در مورد فوک‌های خزری که تنها زیستگاه‌شان دریای خزر است صدق می‌کند. جمعیت که پایین بیاید به طور طبیعی شرایط برای این گونه‌های جانوری بدتر می‌شود. به همین دلیل حتی زمانی که جمعیت فوک‌ها ۴۰۰ هزار قلاده بود نیز در فهرست گونه‌های آسیب‌پذیر IUCN قرار داشت.
چه زمانی ۴۰۰ هزار فوک خزری در این دریا وجود داشت؟
سال ۱۹۹۰ تعداد فوک‌های خزری بر اساس برآوردها و سرشماری‌ها حدود ۴۰۰ هزار قلاده اعلام شده بود که در چند دهه اخیر روند کاهشی تعداد این جانور مهم دریای خزر شدت گرفت.
یعنی از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۷، طی ۲۷ سال حدود ۸۲ درصد از جمعیت فوک‌های خزری از بین رفت؟
متاسفانه بله. البته جمعیت تقریبی ۷۰ هزار نفری مربوط به برآورد سال ۲۰۱۷ است. طبیعی است که با روند کنونی در هشت سال اخیر تعداد این جمعیت کمتر هم شده باشد.
مرگ پرتعداد فوک‌ها قبلا هم مشاهده شده است؟
بله. سال ۲۰۰۰ هم مرگ پرتعداد این جانوران را شاهد بودیم که به شیوع ویروس سگی نسبت داده شد. البته تلفات در قسمت شمالی دریای خزر و سواحل آذربایجان و قزاقستان مشاهده شده بود. این بیماری‌ها تلفات سنگینی در گله‌های جانوری دارند.
ممکن است این تلفات کنونی هم چنین دلیلی داشته باشد؟
بعید به نظر می‌رسد. چون فوک‌ها وقتی احساس بیماری کنند خودشان را به سواحل می‌رسانند. یعنی در ساحل حیوان‌های در حال مرگ را می‌بینیم. اما در تلفات کنونی با لاشه‌هایی مواجه هستیم که روزهای زیادی از تلف شدن‌شان می‌گذرد و جریان آب آن‌ها را به ساحل رسانده است. ضمن این‌که تلفات‌شان به اندازه تلفات گروهی نیست.
فوک‌های خزری بیشتر در کدام منطقه حضور دارند؟
جمعیتی که از شمال دریای خزر مهاجرت می‌کند به دنبال گله‌های ماهی مانند کیلکاماهیان به سواحل جنوبی خزر می‌آیند. اگر هم گله‌های ماهی‌ها را پیدا نکنند، برای تغذیه سراغ ماهیان کف‌زی می‌روند. ۲ گله از فوک‌ها را در این دریا داریم که یک گله از سمت آب‌های قزاقستان و ترکمنستان به میانکاله و شرق مازندران می‌آیند و یک گله از سمت داغستان و ماخاچ‌قلعه و باکو خودشان را به آب‌های محدوده استان گیلان می‌رسانند.
تلفاتی که در سال‌های اخیر می‌بینیم بیشتر مربوط به کدام گروه است؟
آمارها نشان می‌دهند که تلفات در محدوده آب‌های شرقی مازندران بیشتر است. الزاما این‌طور نیست که تلفات‌شان با هم یکی باشد.
البته در این زمینه باید پایش‌ها و بررسی‌ها در هر ۲ استان گیلان و مازندران یکسان باشد. ما در مازندران از همه دستگاه‌های مرتبط کمک گرفتیم تا پایش مستمر داشته باشیم و همکاران‌مان هم به طور مستمر گشت‌زنی دارند. اگر میزان پایش‌ها در هر ۲ استان یکسان باشد می‌توانیم بگوییم که این تلفات مربوط به گله شرقی است.
آماری از این‌که فوک‌های تلف شده چند ساله هستند وجود دارد؟
سن لاشه‌ها را نمی‌شود به سادگی دریافت. معمولا فوک‌ها را تا ۲ سالگی با توجه به رنگ‌های مانده از دوران نوزادی و لکه‌های خاکستری و سفید می‌توان تشخیص داد. فوک‌های بالای ۲ سال را هم می‌توان از وضعیت دندان‌ها تشخیص داد.
رای رسیدن به نتایجی در این زمینه اقدامی انجام شده است؟
معمولا این کارها باید توسط مراکز علمی و دانشگاهی انجام شود و کار دستگاه نظارتی و اجرایی نیست. این یک کار پژوهشی و علمی را می‌طلبد تا هرم سنی را تشکیل دهد و نرخ بقا را به دست بیاورد.
تا کنون چنین اقدامی انجام نشد. یکی از دلایل انجام نشدنش هم این است که پیدا کردن لاشه چندان تضمینی نیست. زمانی ممکن است لاشه وجود داشته باشد و برای مدتی هم این اتفاق نیفتد. اما در برنامه عملیاتی که تهیه شده انجام کارهای پژوهشی هم وجود دارد. دبیرخانه اقدام ملی حفاظت از فک خزری هم در دانشگاه تربیت مدرس نور مستقر شده است تا چنین اقداماتی انجام شود.
افزایش تعداد تلفات فوک‌ها از سال ۱۴۰۰ آغاز شده و طبق آمارها از همان زمان نیز افت تراز آب دریای خزر شدت گرفته است. در همین چهار سال گذشته که تلفات فوک‌ها افزایش یافته، حدود ۹۰ سانتیمتر از سطح آب دریای خزر کم شده است. طبیعی است که کاهش حجم آب در یک پهنه آبی بسته، با توجه به وجود و ورود انواع آلاینده‌ها می‌تواند غلظت آلایندگی آب را افزایش دهد. این موضوع را می‌توان عاملی در افزایش تلفات فوک‌ها دانست؟
قطعا بی‌تاثیر نیست و ممکن است یکی از عوامل به شمار بیاید. یکی از فاکتورهایی که می‌شود روی آن کار کرد همین موضوع آلودگی و بیماری‌های ناشی از آن است. اگر حجم آب کمتر شود میزان آلاینده‌های موجود می‌تواند تاثیر بیشتری بر زیست‌مندان دریا بگذارد. اما در مورد فوک‌ها احتمال این که این موضوع به طور مستقیم اثر گذاشته باشد کم است. ممکن است غیرمستقیم و تدریجی روی زاد و ولد و نرخ بقا تاثیر بگذارد. اما این که فوک‌ها بر اثر آلودگی از بین رفتند کمی بعید است.
باید در نظر داشته باشیم که فوک‌ها در رأس هرم غذایی و زیستی اکوسیستم دریای خزر قرار دارند. پس وقتی در مورد فوک‌های خزری صحبت می‌کنیم باید سایر نکات این اکوسیستم مانند ذخایر ماهیان را هم در نظر بگیریم. برای نمونه ما در سال‌های اخیر شاهد کاهش صید ماهیان از دریای خزر هستیم. ذخایر ماهی کاهش یابد، این گونه جانوری هم آسیب می‌بیند.
نکته مهم این است که وقتی جمعیت فوک‌ها در حال کاهش است، یعنی اکوسیستم دریای خزر دچار آسیب شده است. به این معنی که مجموعه‌ای از گونه‌ها و زیست‌مندان در این دریا آسیب می‌بینند که ما نمی‌بینیم‌شان و فقط خروجی این فرآیند را در تلف شدن فوک‌ها می‌بینیم.
برای کنترل این وضعیت می‌توان گامی برداشت؟
در ایران حساسیت زیادی برای این موضوع وجود دارد و برنامه اقدام ملی حفاظت از فک خزری در حال اجرا است. تیمار و رهاسازی فوک‌های خزری در سواحل شمال ایران چند سال است که انجام می‌شود. طبق آمارها از سال ۱۳۸۸ تا ۱۴۰۰ توسط انجمن حفاظت از فوک خزری ۹۱ قلاده فوک تیمار و رهاسازی شد ۴۱ مورد در سواحل مازندران بود.
البته این اقدامات به تنهایی چاره‌ساز نیستند. چون همه کشورهای همسایه باید در این زمینه همراه باشند و همزمان برای بهبود وضعیت پیش بروند. ما در ایران گام‌هایی برمی‌داریم و در روسیه هم برخی سازمان‌های مردم‌نهاد تلاش‌هایی می‌کنند. اما برنامه منطقه‌ای در این زمینه نداریم و به طور گسترده شاهد اقدامی که همه کشورهای همسایه بر آن پایبند باشند نیستیم.
بر اساس آخرین مقاله‌ای که امسال درباره وضعیت زیستگاه فوک‌ها در قسمت شمالی دریای خزر منتشر شد، با خشک شدن هفت هزار کیلومتر از این پهنه آبی، حدود ۴۶ زیستگاه تولید مثلی این گونه در سواحل شمالی خزر خشک شده است. همان‌قدر که زیستگاه فوک‌ها در محدوده جنوبی خزر برای تغذیه اهمیت دارد، زیستگاه زمستانی آن‌ها نیز برای تولید مثل مهم است. به همین دلیل همه کشورهای همسایه خزر باید روی این موضوع حساسیت به خرج دهند تا از این گونه ارزشمند و مهم در اکوسیستم خزر حفاظت شود.
